Κάθε χρόνο, την παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, στις 20 Νοεμβρίου, οι γυναίκες της Ελευσίνας αναβιώνουν το έθιμο της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας στην εκκλησία που στέκεται εδώ κι αιώνες στον λόφο του αρχαιολογικού χώρου του ιερού της Δήμητρας.

Το απέριττο εκκλησάκι της Παναγίτσας, όπως είναι γνωστό στους ντόπιους, αναφέρεται για πρώτη φορά σε επιστολή του 1794, αλλά πρέπει να χτίστηκε αρκετά νωρίτερα. Το καμπαναριό προστέθηκε τον 19ο αιώνα. Αποτελεί μία υπέροχη υπενθύμιση της μακραίωνης συνύπαρξης, στον ίδιο τόπο, θεοτήτων από διαφορετικές θρησκείες, οι οποίες όμως καλούνται να συμπαρασταθούν στους ανθρώπους της υπαίθρου σε μία κρίσιμη στιγμή του έτους. Το φθινόπωρο, όταν τα πρωτοβρόχια έχουν προετοιμάσει τη γη να δεχτεί τον σπόρο, είναι η ιδανική περίοδος για να ξεκινήσει η καλλιέργεια των δημητριακών στην Αττική. Οι κίνδυνοι για τα νεαρά φυτά, που οσονούπω θα κάνουν την εμφάνισή τους, είναι πολλοί: η πρώιμη παγωνιά ή η απουσία βροχής θα τα σκοτώσει. Οι γεωργοί, μπροστά στην αδυναμία να ελέγξουν τον καιρό, στρέφονται σε τελετουργίες γονιμότητας και παραγωγικότητας προκειμένου να προστατεύσουν τη μελλοντική σοδειά.

Η Παναγία Μεσοσπορίτισσα και ο ναός του Πλούτωνα (αρχές 20ού αιώνα)

Οι αρχαίοι γεωργοί του Θριασίου Πεδίου έστρεφαν τις ικεσίες τους στη θεά Δήμητρα, η οποία τους είχε διδάξει τα μυστικά της καλλιέργειας των σιτηρών. Η ανάμνηση της φοβερής σιτοδείας που προκάλεσε η θεά όταν θρηνούσε τον χαμό της Περσεφόνης (όταν «πολύ λευκό κριθάρι έπεσε άχρηστο στο χώμα») είχε μείνει ανεξίτηλα χαραγμένη στη συλλογική μνήμη. Ο φόβος ενός δεύτερου lockdown στη βλάστηση των σπόρων οδήγησε τους Ελευσίνιους στην υιοθέτηση εθίμων που σκοπό είχαν να εξασφαλίσουν τη συνεργασία της θεάς. Τον ρόλο των μεσολαβητών ανάμεσα στα ανθρώπινα και τα θεία αναλάμβαναν κυρίως οι γυναίκες, που φέρουν την ευθύνη της εξασφάλισης της θεϊκής βοήθειας μέσα από δώρα που προσφέρουν στη διάρκεια της κατάλληλης θρησκευτικής εορτής.

Δήμητρα και Μαρία

Η αναχώρηση της Δήμητρας από την Ελευσίνα, μετά την επικράτηση του χριστιανισμού, δεν εξάλειψε την ανάγκη των γεωργών για θεϊκή βοήθεια. Καθώς οι αρχαίοι θεοί δεν μπορούσαν πλέον να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους, οι άνθρωποι στράφηκαν στην Παναγία και συνέδεσαν το αγροτικό ημερολόγιο με τον βίο της Θεομήτορος. Πλέον είναι η Παναγία που αναλαμβάνει να θρέψει τους θνητούς και να αποτελέσει τον προθάλαμο για τη σωτηρία της ανθρωπότητας ως το ιερό σκεύος μέσω του οποίου δημιουργήθηκε ο ο Χριστός, ο κατεξοχήν άρτος της ζωής. Οι παγανιστικές τελετουργίες απέκτησαν χριστιανικό περιεχόμενο και συμβολισμό χωρίς, όμως, να χάσουν τη βασική λειτουργία τους.

Τα πολυσπόρια

Το έθιμο της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας είναι από τις πιο γοητευτικές επιβιώσεις των αρχαίων δοξασιών σε ένα χριστιανικό πλαίσιο και αναβίωσε χάρις στις άοκνες προσπάθειες του Λαογραφικού Συλλόγου Ελευσίνας το «Αδράχτι». Την παραμονή των Εισοδίων, οι γυναίκες της Ελευσίνας συγκεντρώνουν ό,τι έχουν διαθέσιμο και ετοιμάζουν ένα μείγμα από σπόρους σιτηρών και όσπρια (πολυσπόρια). Ακολουθεί η «σύβραση», δηλαδή το βράσιμο όλων των μειγμάτων με πετιμέζι, ρόδι και σταφίδες σε μεγάλο καζάνι στους χώρους του συλλόγου.

Η προετοιμασία του εθίμου

Καθώς ο ήλιος δύει, οι πιστές ανεβαίνουν στο εκκλησάκι και προσφέρουν στην Παναγία τα πολυσπόρια και καλάθια γεμάτα άρτους, λάδι και κρασί. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το πρόσφορο, ένας μικρότερος άρτος με μυρωδικά και σφραγίδα στο κέντρο όπου αναγράφονται σε σχήμα σταυρού τα αρχικά ΙΣ-ΧΣ-ΝΙ-ΚΑ στην Παναγία. Καθώς το εκκλησάκι είναι μικρό, τα καλάθια απλώνονται ολόγυρα στην αυλή. Ο ιερέας ευλογεί συμβολικά τα πολυσπόρια κι έναν άρτο και στη συνέχεια οι γυναίκες μοιράζουν τις προσφορές σε όλους τους παρόντες με ευχές για μια αποδοτική χρονιά.

Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Ελευσίνας

Τον Αύγουστο του 2020 η Μεσοσπορίτισσα της Ελευσίνας εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας. Πρόκειται για ένα σπουδαίο βήμα στην προσπάθεια αναγνώρισης, διάσωσης και μετάδοσης στις επερχόμενες γενιές ενός εθίμου που συμπυκνώνει με μοναδικό τρόπο την πολύτιμη εμπειρία του αγροτικού βίου στο Θριάσιο Πεδίο.

Πηγή: proseleusis.com

Φωτογραφίες: 2023 Eleusis European Capital of Culture