*Γράφει η Μεταξούλα Μανικάρου Δρ. PostDoc Φιλόλογος, Συγγραφέας, Διδάσκουσα στο ΠΤΔΕ Πανεπιστήμιου Ιωαννίνων

Μέμνησο λουτρῶν οἷς ἐνοσφίσθης

Ξύπνησα με το μαρμάρινο τούτο κεφάλι στα χέρια

που μου εξαντλεί τους αγκώνες και δεν ξέρω πού να τ’ ακουμπήσω.

Έπεφτε στο όνειρο καθώς έβγαινα από το όνειρο

έτσι ενώθηκε η ζωή μας και θα είναι πολύ δύσκολο να ξαναχωρίσει.

Κοιτάζω τα μάτια· μήτε ανοιχτά μήτε κλειστά

μιλώ στο στόμα που όλο γυρεύει να μιλήσει

κρατώ τα μάγουλα που ξεπέρασαν το δέρμα.

Δεν έχω άλλη δύναμη·

τα χέρια μου χάνουνται και με πλησιάζουν

ακρωτηριασμένα.

Γ. Σεφέρης, Μυθιστόρημα, Γ΄

Εισαγωγικά

Το motto στο ποίημα του Γ. Σεφέρη («μέμνησο λουτρῶν οἷς ἐνοσφίσθης» = θυμήσου τα λουτρά όπου σε σκότωσαν), έχει αντληθεί από τις Χοηφόρους του Αισχύλου (στ. 491). Πρόκειται για τα λόγια που απευθύνουν ο Ορέστης μαζί με την αδερφή του, την Ηλέκτρα, επικαλούμενοι το πνεύμα του δολοφονημένου, από την Κλυταιμνήστρα και τον Αίγισθο, πατέρα τους, του Αγαμέμνονα, για να τους βοηθήσει να πάρουν εκδίκηση.

Ο ποιητής-αφηγητής στο μεταίχμιο μεταξύ πραγματικού και ονειρικού κόσμου, ξυπνά κρατώντας ένα μαρμάρινο κεφάλι, που είναι τόσο βαρύ, ώστε να τον εξαντλεί και να μην ξέρει πού να το ακουμπήσει. Το μαρμάρινο αυτό κεφάλι, θραύσμα του παρελθόντος, είναι η εθνική μας παρακαταθήκη, η πολιτιστική μας κληρονομιά. Και ο ποιητής ενώνεται με το μαρμάρινο κεφάλι, σηματοδοτώντας τη συνέχεια της αρχαίας πολιτιστικής κληρονομιάς. Παράλληλα, καταδεικνύει τη αμηχανία του σύγχρονου Έλληνα, αλλά και συνάμα την ιστορική ευθύνη του ως προς τη διαχείριση της πολιτιστικής του κληρονομιάς.

Για μια εννοιολογική αποσαφήνιση των όρων «πολιτισμικός» και «πολιτιστικός»

Οι όροι πολιτισμικός και πολιτιστικός, αν και στις πλείστες όσες περιπτώσεις εμφανίζουν συνωνυμία υψηλού βαθμού, καταδεικνύουν με τον καλύτερο δυνατόν τρόπο ότι η γλώσσα μας, σε αντίθεση με τις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, διακρίνει δύο ξεχωριστά ποιοτικά μεγέθη, προκειμένου να δηλώσει τις σχετικές με τον πολιτισμό δραστηριότητες.

Πολιτισμός καλείται το σύνολο των υλικών και πνευματικών φαινομένων, καθώς και η συνολική κοινωνική κληρονομιά που χαρακτηρίζουν μια κοινωνική ομάδα ή ένα έθνος, σε αντιδιαστολή προς μια άλλη κοινωνική ομάδα ή ένα άλλο έθνος. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, ο πολιτισμός συνίσταται, μεταξύ άλλων, στη γλώσσα, τη θρησκεία, τις ιδεολογίες και τις πεποιθήσεις, τα ήθη και τα έθιμα, τους θεσμούς και τους νόμους, τις τέχνες, τα τεχνολογικά επιτεύγματα, τα μέσα παραγωγής, τις επιστημονικές γνώσεις, τις τελετές και τις τελετουργίες.

Στη σύγχρονη γλωσσική επικοινωνία καθίσταται συχνά αναγκαία η διάκριση ανάμεσα στον τεχνικό/υλικό πολιτισμό και στην πνευματική καλλιέργεια ή κουλτούρα, αντίθεση που δηλώνεται σε άλλες γλώσσες από το ζεύγος civilization και culture. Στο ίδιο πλαίσιο παρατηρείται η τάση να γίνεται διάκριση μεταξύ των επιθέτων πολιτισμικός και πολιτιστικός. Στην πρώτη περίπτωση,δηλώνεται ο πολιτισμός ως πνευματικό μέγεθος, ως εθνική ιδιοπροσωπία, ως αφηρημένη έννοια και διάσταση, ως πνευματική καλλιέργεια. Αντίθετα, στη δεύτερη περίπτωση ως σύνολο εκφάνσεων και δραστηριοτήτων που αποσκοπούν στο να ικανοποιήσουν πνευματικές ή καλλιτεχνικές αναζητήσεις, να αναπτύξουν ανάλογα ενδιαφέροντα, να προσφέρουν πολιτισμό ως πράξη, που υπηρετούν και προωθούν την ανάπτυξη του πολιτισμού, δηλαδή εκπολιτίζουν και εξανθρωπίζουν.

Η δυναμική των λέξεων δηλώνεται, βεβαίως,από τη χρήση τους. Για παράδειγμα: πολιτισμική κληρονομιά, πολιτισμικός ιστός, πολιτισμική ταυτότητα, πολιτισμικά γνωρίσματα, πολιτισμικές ρίζες, πολιτισμικές σπουδές, πολιτισμικό επίπεδο, πολιτισμικό υπόβαθρο, πολιτισμική αξία, πολιτισμικό σοκ, πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, πολιτισμικές διαφορές κ.λπ. Και: πολιτιστικός σύλλογος, πολιτιστικό κέντρο, πολιτιστικές εκδηλώσεις, πολιτιστική δράση, πολιτιστικές υπηρεσίες, πολιτιστικό δυναμικό, πολιτιστική πρωτεύουσα, πολιτιστικές ανταλλαγές, πολιτιστικές εκφάνσεις, πολιτιστικές διαδρομές, πολιτιστικές συναντήσεις, πολιτιστική ατζέντα κ.λπ.

Από τα ανωτέρω καθίσταται σαφές ότι το επίθετο πολιτισμικός έχει κατεξοχήν στατικό χαρακτήρα, ενώ το επίθετο πολιτιστικός έχει κατεξοχήν δυναμικό χαρακτήρα και κρατείται εκεί όπου δεν υπάρχει πρόθεση έντονης αφαίρεσης και θεωρητικοποίησης. Στη συνέχεια, παρακάμπτοντας τις όποιες προσπάθειες εννοιολογικής αποσαφήνισης των όρων «πολιτισμικός» και «πολιτιστικός» που αποτελούν, ενδεχομένως,σχολαστικές αντιπαραθέσεις και εκφράζουν περισσότερο τους μελετητές, διαπιστώνουμε ότι στην καθημερινή χρήση οι δύο αυτοί όροι αποτελούν ελεύθερες παραλλαγές και πολύ συχνά αλληλοκαλύπτονται.

Μορφές εκδήλωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς

Ποικίλες είναι οι μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται η πολιτιστική κληρονομιά, όπως παρουσιάζονται στη συνέχεια (Ευρωπαϊκό έτος πολιτιστικής κληρονομιάς, χ.χ.ž Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, 2018):

• Υλική: κτήρια, μνημεία, τεχνουργήματα, ρούχα, έργα τέχνης, βιβλία, μηχανές, ιστορικές πόλεις, αρχαιολογικοί χώροι.
• Άυλη: πρακτικές, παραστάσεις, εκφράσεις, γνώσεις, δεξιότητες, καθώς και σχετικά μέσα, αντικείμενα και πολιτιστικοί χώροι, στα οποία αποδίδουμε αξία. Συμπεριλαμβάνονται η γλώσσα και οι προφορικές παραδόσεις (παραμύθια, μύθοι και διηγήσεις, αφηγηματικά τραγούδια), οι τέχνες του θεάματος ή ορθότερα οι επιτελεστικές τέχνες (χορός, μουσική, λαϊκό θέατρο), οι κοινωνικές πρακτικές,οι τελετουργίες και οι εορταστικές εκδηλώσεις (λαϊκά δρώμενα, έθιμα ευετηρίας, έθιμα στον κύκλο του χρόνου, σημαντικοί σταθμοί στη ζωή του ανθρώπου), οι γνώσεις και πρακτικές που αφορούν τη φύση και το σύμπαν (παραδοσιακές καλλιέργειες, εθνοβοτανική γνώση, λαϊκές αντιλήψεις για τη μετεωρολογία κ.ά.), η τεχνογνωσία που συνδέεται με την παραδοσιακή χειροτεχνία (υφαντική, αγγειοπλαστική, ξυλοναυπηγική κ.ά.).
• Φυσική: τοπία, χλωρίδα και πανίδα.
• Ψηφιακή: πόροι που έχουν δημιουργηθεί σε ψηφιακή μορφή (για παράδειγμα, ψηφιακή τέχνη ή κινούμενα σχέδια) ή που έχουν ψηφιοποιηθεί για να διατηρηθούν (συμπεριλαμβανομένων κειμένων, εικόνων, βίντεο και αρχείων).

Η αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς

Τα τελευταία χρόνια, έκδηλο είναι το ενδιαφέρον για την πληρέστερη προβολή και ανάδειξη του πολιτισμικού πλούτου, ως απάντηση στους ταχύτατους ρυθμούς της σημερινής εποχής, αλλά και επιπροσθέτως στη σύγχρονη τάση για παγκοσμιοποίηση, που έχει προκαλέσει μεταβολές στη ζωή και στα χαρακτηριστικά της ταυτότητας των πολιτών. Συγκεκριμένα, η παγκοσμιοποίηση εγκυμονεί νέες μορφές κινδύνων για αλλοίωση ή απώλεια των ιδιαίτερων πολιτισμικών στοιχείων του κάθε λαού, για εξομοίωση και ομογενοποίηση των πολιτισμών στη συνείδηση των πολιτών. Συνεπώς, ανιχνεύεται μια επιδίωξη για τη διατήρηση της αυτοτέλειας και της αυτονομίας του κάθε πολιτισμού.

Η πολιτιστική κληρονομιά διαμορφώνει την ταυτότητά μας, την ιδιοπροσωπία μας ως έθνος και, μέσα από τη μελέτη της, μπορούμε να κατανοήσουμε τη σπουδαιότητα της γνώσης των πολιτιστικών καταλοίπων και να ανακαλύψουμε την πολυμορφία μας. Εξάλλου, ιστορικά, ο σύνδεσμος του ανθρώπου με το παρελθόν του και η συμβολική σημασία ορισμένων έργων που έχουν αναδειχθεί ως πολιτιστικά αγαθά, σηματοδοτούν τη σχέση και τον δεσμό του με τον χρόνο και τον χώρο.

Τα οφέλη που προκύπτουν είναι πολλαπλά, όπως οικονομικά ως πλουτοπαραγωγική πηγή, ψυχαγωγικά ως αγαθό απόλαυσης και βίωσης, κοινωνικά ως μέσο βελτίωσης της ποιότητας ζωής της κοινωνίας, διδακτικά, εκπαιδευτικά. Με ποιον άλλο καλύτερο τρόπο μπορούμε να εμπλουτίσουμε τη ζωή μας από το να ερχόμαστε σε επαφή με κάτι τόσο θεμελιώδες για την ταυτότητά μας;

Παράλληλα, όμως, να επισημανθεί και το γεγονός ότι πρωτοβουλίες στον ευαίσθητο χώρο του πολιτισμού, που χαρακτηρίζεται διαχρονικά για την οικουμενικότητά του, φέρνουν σε επαφή, γεφυρώνουν και επιτρέπουν τη «συνομιλία» μεταξύ των πολιτισμών. Με άλλα λόγια, δίνουν την ευκαιρία για έναν διαπολιτισμικό διάλογο σχετικά με ό,τι έχουμε κοινό.

πλαίσιο αυτό έχει ορισθεί από την UNESCO και το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (ΙCOMOS) η 18η Απριλίου κάθε χρόνου ως Παγκόσμια Ημέρα Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με σκοπό όχι μόνο την ανάδειξή της, αλλά και την ευαισθητοποίηση στην υπόθεση της προστασίας και ένταξή της στη σύγχρονη κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική ζωή. Η επέτειος αυτή συντείνει στην αναβάθμιση του μνημειακού πλούτου της χώρας, αλλά και στην καθιέρωση ενός ευρύτερου πνεύματος αντιλήψεως και περαιτέρω εμβάθυνσης.

Καταληκτικές σκέψεις

Η Ελλάδα διαθέτει ένα μεγάλο απόθεμα πολιτισμικού πλούτου και τα κληροδοτημένα από το παρελθόν έργα αποτελούν στοιχεία μοναδικότητας, ιστορικής συνέχειας, καλλιτεχνικής αξίας και παιδευτικού δυναμικού.

Ως εκ τούτου, με σεβασμό και αίσθημα ευθύνης απέναντι στη διαχρονία του ελληνικού πολιτισμού καλούμε να τον ανακαλύψουμε σε μια διαδρομή που δεν ολοκληρώνεται ποτέ, αλλά και να τον αναδείξουμε σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.

Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. https://independent.academia.edu/MetaxoulaManikarou

Αρχαιολογικός χώρος Δελφών

Μετέωρα

Αρχαιολογικός χώρος Μυστρά

Αρχαιολογικός χώρος Δήλου

Παλιά πόλη της Κέρκυρας

Αρχαιολογικός χώρος Ολυμπίας

Ναός Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης

Ροτόντα