*Γράφει ο Γιάννης Υφαντόπουλος: Ακαδημαϊκός συντονιστής του University of Athens MBA και πρόεδρος του ΙΠΟΚΕ Ερευνητικού Κέντρου

H υγεία αποτελεί το πολυτιμότερο αγαθό. Για το λόγο αυτόν τα περισσότερα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν θέσει ως πρώτη πολιτική προτεραιότητα την υιοθέτηση μεταρρυθμίσεων, για την ικανοποίηση του υπέρτατου αγαθού της υγείας. Εξετάζοντας τη διαχρονική εξέλιξη της μακροβιότητας των Ευρωπαίων πολιτών για την περίοδο των τελευταίων 60 χρόνων (1960-2021) παρατηρούμε μια σημαντική βελτίωση που ανέρχεται στα 11,5 χρόνια. Η κοινωνικόοοικονομική ανάπτυξη, η τεχνολογία, η διατροφή, η εκπαίδευση και οι γενικότερες συνθήκες διαβίωσης συνετέλεσαν σε 11,5 χρόνια κέρδη ζωής. Ωστόσο, παρά τα επιτεύγματα στην επιστήμη και στην τεχνολογία, οι ανισότητες υγείας παραμένουν «προκλητικές» και «αγεφύρωτες» ξεπερνώντας τα 12 χρόνια. Οι Ισπανοί και Ιταλοί ζουν κατά μέσο όρο 82 χρόνια, ενώ οι Ρουμάνοι 73 χρόνια (βλ. εικόνα 1). Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας κάνουν έκκληση προς τις κυβερνήσεις των χωρών- μελών να υιοθετήσουν σημαντικές μεταρρυθμίσεις για την καταπολέμηση των ανισοτήτων στην Υγεία. Για την επίτευξη του στόχου αυτού θα πρέπει να διατεθούν περισσότεροι πόροι με στοχευμένες και αποτελεσματικές πολιτικές Υγείας, για την καταπολέμηση της φτώχειας και των ανισοτήτων. Η επένδυση στην Υγεία αποτελεί το κλειδί για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών, διασφαλίζοντας καλύτερη πρόσβαση των ασθενών σε ποιοτική και αποδοτική υγειονομική περίθαλψη. Τα θέματα αυτά αποτέλεσαν το κύριο ενδιαφέρον έρευνας μιας ομάδας επιστημόνων από την Ελλάδα, την Πολωνία, τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία που συνεργάσθηκαν με το Ινστιτούτο Πολιτικών Οικονομικών και Κοινωνικών Ερευνών (ΙΠΟΚΕ) (WWW.IPOKE.GR), με επιστημονικό υπεύθυνο τον πρόεδρο του Ινστιτούτου, καθηγητή Γιάννη Υφαντόπουλο, και ακαδημαϊκό συντονιστή του University of Athens MBA στη Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας. Ο τίτλος της έρευνας είναι «Οι επιπτώσεις της υπο-επένδυσης στο φάρμακο και στις υπηρεσίες υγείας». Η έρευνα βασίζεται σε συνδυασμό χρονολογικών σειρών που καλύπτουν την περίοδο 60 χρόνων (από το 1960 μέχρι το 2021) και διακρατικών δεδομένων των ευρωπαϊκών χωρών. Το σύνολο του δείγματος των χωρών της Ευρώπης είναι 322.724 άτομα και της Ελλάδος 16.621 άτομα. Τα πορίσματα της μελέτης αυτής είναι χρήσιμα για τον Στρατηγικό Προγραμματισμό και την επιστημονική τεκμηρίωση των μεταρρυθμίσεων στον τομέα της Υγείας που σχεδιάζουν τα πολιτικά κόμματα όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης. Τα πορίσματα της μελέτης παρουσιάσθηκαν πρόσφατα σε επιστημονικά συνέδρια, με συμμετοχή εκπροσώπων από τις Ενώσεις Ασθενών και των πολιτικών κομμάτων της Ελλάδας και της Πολωνίας. Ακολούθησαν τοποθετήσεις των φορέων αυτών προσφέροντας σημαντικές παρατηρήσεις και εποικοδομητικά σχόλια για μια ολοκληρωμένη και εναρμονισμένη προσέγγιση στα θέματα υγείας

Εικόνα 1 Ανισότητες Υγείας

Προσδόκιμο επιβίωσης

Το προσδόκιμο επιβίωσης είναι ένας αντιπροσωπευτικός δείκτης της υγείας του πληθυσμού και έχει χρησιμοποιηθεί ευρύτατα σε πολλές έρευνες. Εξετάζοντας τη διαχρονική εξέλιξη του δείκτη αυτού για την Ελλάδα σε σύγκριση με τον μέσο όρο των 27 χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ορισμένων χωρών της Κεντροανατολικής Ευρώπης (βλ. εικόνα 2), παρατηρούμε μια σημαντική βελτίωση της κατάστασης υγείας των Ελλήνων σε σχέση με τον μέσο Ευρωπαίο πολίτη. Τη χρονική περίοδο 1960-2020 οι Έλληνες κέρδισαν 13 χρόνια επιβίωσης έναντι 11,5 στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 27 (μέσος όρος), 8,9 στην Πολωνία και 8,7 στη Ρουμανία. Οι παράγοντες που συνέβαλαν στην αύξηση αυτή είναι πολλοί και ποικίλλουν από χώρα σε χώρα ανάλογα με την οργανωτική δομή, τις μεταρρυθμίσεις, την αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησης και τους ρυθμούς κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης. Είναι ενδιαφέρον να εξετάσουμε περαιτέρω την επίδραση των πολιτικών εξελίξεων στους δείκτες υγείας με αναφορά στην περίοδο πριν και μετα την ένταξή τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η Ελλάδα πριν την προσχώρησή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση, την τότε ΕΟΚ, παρουσίαζε χαμηλότερα επίπεδα προσδόκιμου επιβίωσης σε σχέση με τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μετά τη δικτατορία, και την επανεγκαθίδρυση της Δημοκρατίας στη χώρα μας, σε συνδυασμό με την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη, αυξήθηκε και το προσδόκιμο επιβίωσης, ξεπερνώντας τον μέσο όρο των 27 ευρωπαϊκών κρατών-μελών (βλ εικόνα 2). Στον αντίποδα βρέθηκαν οι χώρες του Ανατολικού Μπλοκ της Ευρώπης, με σημαντικές αποκλίσεις από τη γενικότερη τάση επιβίωσης των υπολοίπων χωρών της Δυτικής και Νότιας Ευρώπης. Ενδιαφέρον παράδειγμα μελέτης αποτελεί η Ρουμανία, όπου λόγω του ολοκληρωτικού καθεστώτος του Τσαουσέσκου, οι δείκτες επιβίωσης παρουσίασαν στασιμότητα και σημαντικές αποκλίσεις από τον μέσο όρο των Ε.Ε.-27. Οι Ρουμάνοι «πλήρωσαν με τη ζωή τους» το καθεστώς αυτό, χάνοντας πολύτιμα χρόνια επιβίωσης. Μετα την ένταξη της Ρουμανίας και της Πολωνίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το προσδόκιμο ζωής αυξήθηκε σημαντικά παρουσιάζοντας εντυπωσιακές συγκλίσεις με τις υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε.-27. Η προσχώρηση στην «Ευρωπαϊκή Οικογένεια» συνέβαλε στην εξωστρέφεια, στο άνοιγμα της οικονομίας, με βελτίωση στις συνθήκες διαβίωσης, λόγω της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης (βλ. εικόνα 2).

Εικόνα 2 Προσδόκιμο επιβίωσης 1960-2020

Ωστόσο, ό,τι κερδήθηκε σε όρους διαβίωσης της τελευταίας δεκαετίας απολέσθηκε λόγω της επιδημίας του COVID-19 μέσα στα τελευταία 2 χρόνια. Η Ελλάδα έχασε 1,4 χρόνια, η Πολωνία 2,4, η Ρουμανία 2,7 και ο μέσος Ευρωπαίος έναν χρόνο από τη ζωή του (βλ. εικόνα 3).

Εικόνα 3 Επιπτώσεις του COVID-19 στο προσδόκιμο επιβίωσης

Από την οικονομική ανάπτυξη στην ύφεση

Η Υγεία αποτελεί επένδυση και συνδέεται με την οικονομία. Στην εικόνα 4 παρουσιάζουμε το ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης υπό τη μορφή της εξέλιξης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος. Η Ελλάδα πριν από την οικονομική κρίση του 2009 παρουσιάζει αλματώδη αύξηση του ΑΕΠ ανά πολίτη. Υπάρχουν πολλοί κοινωνικο-οικονομικοί, πολιτικοί και διαρθρωτικοί παράγοντες που συνέβαλαν στην ανάπτυξη αυτή. Ενδεικτικά αναφέρουμε την εξωστρέφεια, την προσέλκυση επενδύσεων λόγω της συμμετοχής μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, σε συνδυασμό με τον οικονομικό και τεχνολογικό εκσυγχρονισμό που συνέβαλαν στο «αναπτυξιακό θαύμα». Ωστόσο, από το 2009 μετέπειτα, ακολούθησε μια δεκαετής οικονομική κρίση 2009-2019 και στη συνέχεια μια επιδημιολογική κρίση λόγω του COVID-19, που έφερε δύο σημαντικά κύματα (τσουνάμι) υφέσεων, οι οποίες επηρέασαν σημαντικά την οικονομική και κοινωνική ζωή των Ελλήνων. Στην εικόνα 4 παρουσιάζονται ανάγλυφα οι οικονομικοί κύκλοι με τις αντίστοιχες εξάρσεις και υφέσεις της ελληνικής οικονομίας (βλ. εικόνα 4).

Σε αντίθεση με την Ελλάδα, η Πολωνία παρουσιάζει διαχρονικά μια μικρή αλλά σταθερή αύξηση του ΑΕΠ ανά πολίτη από το 2000 έως και το 2008. Από το 2004 έως και το 2008 οι ρυθμοί μεταβολής του δείκτη φαίνονται να αυξάνονται πιο γρήγορα. Σε αυτό το γεγονός σημαντικό ρόλο έπαιξε η ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Βέβαια η παγκόσμια κρίση του 2008 φαίνεται πως δεν άφησε ανεπηρέαστη την Πολωνία, αφού κατά το έτος 2009 επέρχεται μείωση του δείκτη. Η χώρα όμως επανέρχεται με μικρή και σταδιακή αύξηση του ΑΕΠ ανά κάτοικο από το 2010 έως και το 2011. Κατά τα υπόλοιπα χρόνια παρατηρούνται σημαντικές αυξομειώσεις. Είναι όμως πολύ σημαντικό το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της πανδημικής κρίσης (2019-2020) η Πολωνία καταφέρνει όχι απλώς να διατηρήσει σταθερό τον δείκτη ανάπτυξης, αλλά και να παρουσιάσει μικρή αύξηση (βλ. εικόνα 4)

Τέλος, η Ρουμανία παρουσιάζει κι αυτή μια συνεχόμενη σταθερή αύξηση κατά τα έτη 2000-2008. Καθοριστικό ρόλο και σε αυτή την περίπτωση διαδραματίζει η συμμετοχή της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2007. Η οικονομική κρίση και σε αυτή την περίπτωση οδηγεί σε μείωση του δείκτη από το 2009 έως και το 2015 σχεδόν, οπότε επέρχεται ξανά σταθερή άνοδος έως και το 2019.

Εικόνα 4 ΑΕΠ ανά πολίτη για Ελλάδα, Πολωνία, Ρουμανία (2000-2019)

Υποχρηματοδότηση υπηρεσιών υγείας

Η οικονομική κρίση και επιδημιολογική κρίση ανέδειξαν το πρόβλημα της υποεπένδυσης και υποχρηματοδότησης των συστημάτων υγείας. Η κρατική χρηματοδότηση για την Υγεία από τις κυβερνήσεις παραμένει ακόμη και σήμερα σε χαμηλά επίπεδα παρά τις πολλές δεσμεύσεις των χωρών-μελών της Ε.Ε.-27 για ποιοτικές και αποτελεσματικές ιατρικές υπηρεσίες, αλλά και για τη βιωσιμότητα των υγειονομικών τους συστημάτων. Για αυτόν ακριβώς το λόγο, η χρηματοδότηση πρέπει να καθορίζεται από τις ανάγκες των πολιτών για ιατρικές, εξωνοσοκομειακές, νοσοκομειακές, και μετανοσοκομειακές υπηρεσίες. Επιπλέον, σύμφωνα μάλιστα με τα Ηνωμένα Έθνη: «Η διεθνής συνεργασία και η χρηματοδότηση είναι βασικοί και απαραίτητοι μηχανισμοί για τη διασφάλιση δίκαιης και επαρκούς παροχής υπηρεσιών». Αυτό υποδηλώνει ότι η επαρκής χρηματοδότηση για αποτελεσματικές και ποιοτικές υπηρεσίες είναι τόσο εθνικό όσο και διεθνές μέλημα, ενώ, σύμφωνα με την Επιτροπή Ποιότητας Φροντίδας της Αγγλίας, «οι άνθρωποι θα εκτεθούν σε μεγαλύτερο κίνδυνο βλάβης εξαιτίας της έλλειψης επείγουσας δράσης για την αντιμετώπιση του μειωμένου εργατικού δυναμικού και της χρόνιας ανεπαρκούς επένδυσης».

Η οικονομική κρίση οδήγησε σε μεγάλη υποχώρηση της συνολικής δαπάνης ως ποσοστό του ΑΕΠ στην Υγεία κυρίως στην Ελλάδα. Ενδεικτικά η μείωση που προέκυψε από το 2010 στο 2019 για την Ελλάδα ανήλθε σχεδόν στο -19%. Στις δύο άλλες εξεταζόμενες χώρες δεν παρατηρήθηκε τόσο μεγάλη μείωση. Αυτή η υποεπένδυση και υποχρηματοδότηση οδήγησε στη δημιουργία ανισοτήτων Υγείας και αποκλεισμού πολιτών από το υγειονομικό σύστημα. Σύμφωνα με τον Smith, «οι οικονομικές ανισότητες πηγαίνουν χέρι-χέρι με την υπο-επένδυση», δημιουργώντας σοβαρά προβλήματα στον τομέα της Υγείας, όπως η αύξηση των δεικτών θνησιμότητας

Υποχρηματοδότηση του συστήματος υγείας στην Ελλάδα

Η δεκαετής οικονομική κρίση, τα 3 Μνημόνια και στη συνέχεια η επιδημιολογική κρίση του COVID-19 επηρέασαν σημαντικά την υποχρηματοδότηση του συστήματος υγείας στην Ελλάδα. Όσον αφορά το σκέλος της χρηματοδότησης, η Ελλάδα παρουσίασε σημαντικές αποκλείσεις από τον μέσο όρο των χωρών της Ε.Ε.-27. Οι αποκλίσεις αυτές ανέρχονται σε δύο ποσοστιαίες μονάδες στο σύνολο των δαπανών υγείας σε ποσοστό του ΑΕΠ και σε τρεις ποσοστιαίες μονάδες στις δημόσιες δαπάνες υγείας. Η Ελλάδα αποτελεί τη μοναδική χώρα των Ε.Ε.-27 με τις μεγαλύτερες υποχρηματοδοτήσεις του συστήματος υγείας. Ενδεικτικά αναφέρονται οι ακόλουθες μειώσεις/ αποκλίσεις από τον Μ.Ο. των Ε.Ε.-27:

1) Για το σύνολο των δαπανών υγείας κατά κεφαλήν: μείωση στην Ελλάδα κατά 22,8% έναντι αύξησης στον Μ.Ο. Ε.Ε.-27 κατά 16,7%.

2) Δημόσιες δαπάνες κατά κεφαλήν: μείωση στην Ελλάδα κατά 32,5% έναντι αύξησης στον Μ.Ο των Ε.Ε.-27 κατά 15,3%.

3) Σύνολο των φαρμακευτικών δαπανών κατά κεφαλήν: μείωση στην Ελλάδα κατά 26,2% έναντι αύξησης στον Μ.Ο. των Ε.Ε.-27 κατά 3,6%.

4) Δημόσιες φαρμακευτικές δαπάνες κατά κεφαλήν: μείωση στην Ελλάδα κατά 51,8%, σε σχέση με αντίστοιχη μείωση στον Μ.Ο. των Ε.Ε.-27 μόνο κατά 6,7%.

Όσον αφορά το μίγμα των δημόσιων/ιδιωτικών δαπανών υγείας για φάρμακο, παρατηρείται επίσης μια σημαντική συρρίκνωση της δημόσιας δαπάνης στην Ελλάδα από 78,1% το 2009 στο 51% το 2019. Οι αντίστοιχες εκτιμήσεις για τον Μ.Ο των Ε.Ε. 27 ήταν από 65,9% το 2009 στο 59,3% το 2019.

Εξετάζοντας διαχρονικά το πρότυπο χρηματοδότησης των δαπανών υγείας στην Ελλάδα, παρατηρούμε μια σημαντική συρρίκνωση των δημοσίων δαπανών υγείας με αντίστοιχη αύξηση των ιδιωτικών δαπανών. Στην εικόνα 5 παρουσιάζουμε τις δαπάνες υγείας από την τσέπη των Ελλήνων πολιτών σε σχέση με τον μέσο όρο της Ε.Ε.-27. Παρατηρούμε μια συνεχή απόκλιση από τον μέσο όρο της Ε.Ε.-27 σε βάρος των Ελλήνων. Η μετακύλιση αυτή της δαπάνης από τον δημόσιο τομέα στις τσέπες των Ελλήνων πολιτών έφερε ένα επιπλέον βάρος στα ελληνικά νοικοκυριά, δημιουργώντας σημαντικές καταστροφικές δαπάνες.

Εικόνα 5 Ιδιωτικές δαπάνες υγείας (από την τσέπη) σε ποσοστό των συνολικών δαπανών υγείας

Καταστροφικές δαπάνες

Στην Ελλάδα από μελέτες που έγιναν στο ΙΠΟΚΕ Ερευνητικό Κέντρο από τον καθηγητή Γιάννη Υφαντόπουλο και τον Δρα Αθανάσιο Χαντζάρα προέκυψε ότι η χώρα μας λόγω των αυξημένων ιδιωτικών δαπανών υγείας και της υποχρηματοδότισης του δημόσιου συστήματος υγείας παρουσιάζει σχετικά υψηλά επίπεδα καταστροφικών δαπανών. Οι κύριοι παράγοντες που συμβάλλουν στη δημιουργία των καταστροφικών δαπανών υγείας είναι: η χαμηλή οικονομική κατάσταση του νοικοκυριού, η συχνότητα νοσηλείας, η παρουσία ενός ηλικιωμένου ή ανάπηρου μέλους του νοικοκυριού στην οικογένεια και η παρουσία ενός τουλάχιστον μέλους της οικογένειας με χρόνια ασθένεια. Επιπλέον, παράγοντες που συμβάλλουν στις καταστροφικές δαπάνες είναι η διαθεσιμότητα ακριβών υπηρεσιών υγείας, η χαμηλή ικανότητα πληρωμής και η έλλειψη επαρκούς δημόσιας ασφάλισης υγείας. Οι υπάρχουσες κοινωνικο-οικονομικές ανισότητες διαδραματίζουν έναν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση καταστροφικών δαπανών υγείας, με αποτέλεσμα τα νοικοκυριά που βρίσκονται στα χαμηλά εισοδηματικά κλιμάκια ή κοντά στα όρια φτώχειας να διατρέχουν υψηλό κίνδυνο αδυναμίας πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας λόγω αδυναμίας πληρωμής των απαραίτητων υπηρεσιών περίθαλψης. Στην Ελλάδα οι μελέτες του ΙΠΟΚΕ ανέδειξαν τις επιπτώσεις των καταστροφικών δαπανών στην υγεία των Ελλήνων. Κατά την περίοδο της οικονομικής προέκυψε ότι τα νοικοκυριά με αρχηγό οικονομικά ανενεργό, νοικοκυριά με ηλικιωμένα άτομα που διαβιούν μόνα τους, συνταξιούχοι και νοικοκυριά σε αγροτικές περιοχές αποτελούν τις κύριες κατηγορίες φτωχοποίησης και αύξησης των καταστροφικών δαπανών υγείας και φαρμάκου.

Ανικανοποίητες ανάγκες

Οι παραπάνω μειώσεις των δημοσίων δαπανών επηρέασαν αναπόφευκτα την πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, αυξάνοντας τις ανικανοποίητες ανάγκες για υγειονομική περίθαλψη. Η Ελλάδα καταγράφεται ως μία από τις χώρες της Ε.Ε.-27 με τη μεγαλύτερη αύξηση στις ανικανοποίητες υγειονομικές ανάγκες. Η αύξηση αποδίδεται στην υπο-επένδυση του δημόσιου τομέα στην Υγεία. Συγκρίνοντας τις ανικανοποίητες ανάγκες σε συνδυασμό με τις δημόσιες δαπάνες υγείας στις 27 χώρες της Ε.Ε., η Ελλάδα κατατάσσεται στην ομάδα των ανατολικών χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Βουλγαρία, Ρουμανία, Ουγγαρία) με τις χαμηλότερες δαπάνες υγείας και τις υψηλότερες ανικανοποίητες ανάγκες.

Ικανοποίηση από τις υπηρεσίες υγείας

Εξετάζοντας την ικανοποίηση των Ευρωπαίων πολιτών από το σύστημα υγείας προέκυψε ότι οι Έλληνες δηλώνουν τη χαμηλότερη ικανοποίηση. Το 45% των Ελλήνων δηλώνει ικανοποίηση από το σύστημα υγείας έναντι του 96,5% των Ελβετών, το 94% των Δανών και το 91% των Ισπανών (βλ. εικόνα 6). Από περαιτέρω διερεύνηση των δεδομένων της έρευνας, προέκυψε ότι για να αυξηθεί η ικανοποίηση των πολιτών από τις υπηρεσίες υγείας απαιτείται μεγαλύτερη αύξηση των δημοσίων δαπανών και περισσότερες παραγωγικές επενδύσεις στον τομέα της Υγείας. Η επένδυση στην Υγεία αυξάνει σημαντικά την ευημερία των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Ελλήνων.

Εικόνα 6 Ικανοποίηση από το σύστημα υγείας

Διαβάστε το άρθρο όπως δημοασιεύτηκε στην εφημερίδα NextDeal στο τεύχος 518