Αναδημοσίευση από το περιοδικό «Ασφαλιστικό ΝΑΙ» (Τεύχος 215) που κυκλοφορεί - ΣυΝΑΙσθηματικά

Η Βεργίνα είναι ένα μικρό χωριό που βρίσκεται 13 χλμ. νοτιοανατολικά της Βέροιας και σε μικρή απόσταση από τη γέφυρα του Αλιάκμονα. Σε αυτό το μικρό χωριό του μακεδονικού κάμπου, στους πρόποδες των Πιερίων Ορέων, στη «μακεδονική γη» του Ηροδότου, ήρθε στο φως με την ανακάλυψη του Μανόλη Ανδρόνικου το 1977 η πόλη των αρχαίων Αιγών, η πρώτη πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου, που το όνομά της σημαίνει «ο τόπος με τα πολλά κατσίκια».

Τα ανυπολόγιστης αρχαιολογικής, ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στην επικράτεια των Μακεδόνων βασιλέων, στον τόπο του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου, της Ευρυδίκης και της Ολυμπιάδας, οδήγησαν το 1996 στην ανακήρυξη της περιοχής σε Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Φυσικού Κάλλους, από την UNESCO.

Η ίδρυση του μακεδονικού βασιλείου

Σύμφωνα με τον μύθο, δυο δελφικοί χρησμοί προέτρεψαν τον Κάρανο να ακολουθήσει τη διαδρομή μιας κατσίκας είτε προς τη γη των Βοττιαίων (πρώτος χρησμός) είτε προς τις πηγές του Αλιάκμονα (δεύτερος χρησμός) και να ιδρύσει το βασίλειό του στο σημείο όπου θα σταματήσει η κατσίκα. Ωστόσο, ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης αναφέρονται στην ίδρυση του μακεδονικού βασιλείου με εγκυρότερο τρόπο. Με αφορμή τους Περσικούς Πολέμους και την εμπλοκή των Μακεδόνων σε αυτούς, ο Ηρόδοτος (Ιστορ., 8, 137) περιγράφει την περιπλάνηση τριών απογόνων (Γαυάνης, Αέροπος, Περδίκκας) του Τημένου, γιου του Ηρακλή, οι οποίοι διωγμένοι από το Άργος της Πελοποννήσου επέλεξαν μια περιοχή της σημερινής πεδινής Μακεδονίας για την ίδρυση της πρωτεύουσας του βασιλείου τους, που την ονόμασαν Αιγές.

Ο Θουκυδίδης (ΙΙ, 99, 2) αναφέρεται στην ίδρυση, αλλά και στη ραγδαία επέκταση του μακεδονικού βασιλείου προς τα βόρεια, δυτικά και ανατολικά του αρχικού του πυρήνα. Στα χρόνια της βασιλείας του Περδίκκα Β΄ (359-336 π.Χ.), σύγχρονος του αρχαίου ιστορικού, η μακεδονική επικράτεια πρέπει να εκτεινόταν από τον άνω ρου του Αλιάκμονα και την οροσειρά του Λύγκου στα δυτικά μέχρι τον Στρυμόνα στα ανατολικά, κι από τον Βαρνούντα και το Μπέλες στα βόρεια, μέχρι τη Θεσσαλία στα νότια.

Στα χρόνια της βασιλείας του Φιλίππου Β΄ (359-336 π.Χ.), οι παραλιακές περιοχές της Μακεδονίας (Πιερία, Χαλκιδική) εντάχθηκαν στη μακεδονική επικράτεια μαζί με άλλες ανατολικότερες και βορειότερες περιοχές. Ο Φίλιππος Β΄ υπήρξε ο «πεφωτισμένος ηγεμόνας» που ισχυροποίησε το μακεδονικό βασίλειο, το οποίο έγινε, στην τέχνη και στον πολιτισμό, ό,τι ήταν έναν αιώνα πριν η Αθήνα του Περικλή. Με την καθοδήγηση του ίδιου και του γιου του εξελίχθηκε σε μοχλό που άλλαξε τον αρχαίο κόσμο. Αμέσως μετά τη δολοφονία του Φιλίππου Β΄ στις Αιγές, το 336 π.Χ., και στις παραμονές της εκστρατείας του Αλεξάνδρου στην Ανατολή, το κραταιό μακεδονικό βασίλειο εκτεινόταν μέχρι τον Δούναβη και τη Μαύρη Θάλασσα.

Η μακεδονική δυναστεία διατηρούσε άριστες σχέσεις με τους Θεσσαλούς ηγεμόνες, τους βασιλείς της Ηπείρου, ενώ είχε επιβληθεί στις πόλεις-κράτη της νοτιότερης Ελλάδας μετά τη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) και το Συνέδριο της Κορίνθου, στο οποίο ο Φίλιππος είχε αναγορευθεί «ηγεμών αυτοκράτωρ» των ενωμένων ελληνικών δυνάμεων στην εκστρατεία εναντίον των Περσών. Με τις ευνοϊκές αυτές συνθήκες ξεκίνησε η μεγάλη εκστρατεία στην Ανατολή και η δημιουργία της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου.

ΑΙΓΕΣ: Η βασιλική πρωτεύουσα των Μακεδόνων

Ιστορική διαδρομή

Αι «Αιγεαί», οι οποίες δηλώνονται στον πληθυντικό όπως συμβαίνει και με όλα τα παλαιά ελληνικά κέντρα (Αθήναι, Θήβαι, Μυκήνας, Αμύκλοι, Φεραί κ.λπ.), που η αρχή τους χάνεται στην αχλύ του μύθου, ήταν ένα ευρύ οικοδομικό και πολεοδομικό σύμπλεγμα με συνοικισμούς διάσπαρτους γύρω από έναν κεντρικό πυρήνα, το άστυ. Οι Αιγές αποτέλεσαν το κέντρο ενός κράτους με αρχέγονες δομές, ένα οικιστικό σύνολο που εξελίχθηκε αποτυπώνοντας την εικόνα μιας κοινωνίας με αριστοκρατική δομή γύρω από τη βασιλική εξουσία.

Οι Αιγές είναι ο τόπος όπου, σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες, τα τρία αδέλφια από το Άργος (Αέροπος, Γαυάνης, Περδίκκας) διάλεξαν ως έδρα του βασιλείου τους. Εάν το όνομα «Αιγές» προέκυψε από την «αίγα», την οποία σύμφωνα με τους δελφικούς χρησμούς ακολούθησε ο μυθικός Κάρανος ή, ακόμη, και από λέξεις όπως το «Αιγαίο», που παραπέμπουν στο νερό, είναι δύσκολο να εξακριβωθεί.

Πάντως, οι Αιγές από την ίδρυσή τους (μέσα 7ου αιώνα π.Χ.) μέχρι τη βασιλεία του Αρχελάου (413-399 π.Χ.) αποτέλεσαν την πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου και την έδρα της δυναστείας των Τημενιδών. Στα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αμύντα Β΄, τοποθετείται η παλαιότερη χρονολογική μαρτυρία για την ύπαρξη του ανακτόρου στις Αιγές, στο ανάκτορο όπου φιλοξενήθηκαν πολλοί ξένοι, καθώς και οι Πέρσες πρέσβεις που ζήτησαν γην και ύδωρ από τον Μακεδόνα βασιλιά.

Οι Τημενίδες βασιλείς (700-310 π.Χ.) Τα ονόματα των Τημενιδών δηλώνουν τις αρετές των Μακεδόνων βασιλέων. Ο βασιλιάς, όπως ο ιδρυτής της δυναστείας Περδίκκας, είναι έξυπνος (από το «πέρδικκα» που θεωρούταν το πιο έξυπνο πουλί), γρήγορος σαν τον άνεμο όπως ο Αργαίος (από το «αργός», δηλαδή ταχύς) και Αέροπος, που έχει την όψη του ανέμου, είναι σπουδαίος καβαλάρης, όπως ο Φίλιππος (εκείνος που αγαπάει τα άλογα), δυνατός αρχηγός, όπως ο Αρχέλαος, κυρίως όμως είναι προστάτης του λαού, όπως ο Αμύντας (από το «άμυνα»), και Αλέξανδρος (από το «αλέξομαι», δηλαδή προστατεύω). Αλλά και τα ονόματα των θυγατέρων των βασιλέων δηλώνουν τη δόξα τους, όπως το όνομα Στρατονίκη, «η νίκη εναντίον της στρατιάς» (κόρη του Αλέξανδρου Α ́), Κλεοπάτρα, «η δόξα της πατρίδας», Θεσσαλονίκη, «η νίκη εναντίον των Θεσσαλών».

Από το 513 έως το 480 π.Χ. οι Αιγές ανήκουν στην αυτοκρατορία του Μεγάλου Βασιλέα των Περσών. Ο Αμύντας Α΄ (520-500 π.Χ.) με έξυπνους πολιτικούς χειρισμούς κατορθώνει να διατηρήσει τη σχετική αυτονομία του κράτους του, αλλά και να επεκτείνει τις κτήσεις του.

Στο πρώτο μισό του 5ου αι. π.Χ. δεσπόζει η μορφή του Αλεξάνδρου Α ́ (495- 450 π.Χ.), του βασιλιά που έκανε τους Μακεδόνες κυρίαρχους στον τόπο που πήρε από αυτούς το όνομά του. Το βασίλειο επεκτείνεται σε ανατολή, βορρά και δύση, και τα συγγενή, αλλά μέχρι τότε ανεξάρτητα φυλετικά βασίλεια της περιοχής γίνονται «σύμμαχοι και υπήκοοι του Τημενίδη ηγεμόνα. Πλέον οι Αιγές είναι η πρώτη πόλη της Μακεδονίας, το κέντρο του πιο σημαντικού ελληνικού κράτους του Βορρά.

Ο Περδίκκας Β ́ (448-413 π.Χ.) αντιμετώπισε πολλούς εχθρούς και τον επεκτατισμό της Αθήνας. Στις Αιγές, όπου μεταξύ άλλων επιφανών ανδρών θα φιλοξενηθεί και ο Ιπποκράτης, οτιδήποτε αττικό έγινε της μόδας. Οι ανάγλυφες και οι γραπτές επιτύμβιες στήλες εμφανίζονται στη νεκρόπολη της πρωτεύουσας των Τημενιδών και οι λευκές αττικές λήκυθοι έλκουν το γούστο των Μακεδόνων. Πιθανότατα στα χρόνια του Περδίκκα Β΄, και οπωσδήποτε πριν από το τέλος του 5ου αιώνα π.Χ., το άστυ των Αιγών αποκτά τείχος.

Ο Αρχέλαος Α ́ (413-399 π.Χ.), ευφυής και διορατικός, προχώρησε σε πολλές μεταρρυθμίσεις και ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την Τέχνη ανοίγοντας τον δρόμο για πνευματικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις. Έγινε ένθερμος μαικήνας καλλιτεχνών όπως του Ζεύξι, του σπουδαιότερου ζωγράφου της εποχής, ο οποίος διακόσμησε το ανάκτορο.
Γύρω στα τέλη του 5ου ή αρχές του 4ου αιώνα, με απόφαση, ίσως, του Αρχέλαου, μεταφέρθηκε το διοικητικό κέντρο του βασιλείου στην Πέλλα, βόρεια του Αλιάκμονα. Οι Αιγές διατήρησαν, ωστόσο, το προνόμιο της βασιλικής νεκρόπολης για τη δυναστεία των Τημενιδών, αλλά και τη δυνατότητα να υποδέχονται τους βασιλείς, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα.

Ο Αμύντας Γ ́ (394-369 π.Χ.) κατέφυγε στις Αιγές, όταν οι Ολύνθιοι κατέλαβαν πολλές μακεδονικές πόλεις,ανάμεσά τους και την Πέλλα. Είναι πιθανότατα ο πρώτος βασιλιάς που έχτισε το ανάκτορο στην Πέλλα, η ανάμνηση του οποίου διατηρήθηκε έως την εποχή του Ιουστινιανού στο τοπωνύμιο «βασίλεια Αμύντου».

Μετά τη δολοφονία του Φιλίππου Β ́ (336 π.Χ.), ο Μέγας Αλέξανδρος ανέθεσε στον Αντίπατρο την αντιβασιλεία του βασιλείου της Μακεδονίας και μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου ο Αντίπατρος αναγνωρίστηκε ως στρατηγός, ενώ ο γιος του, Κάσσανδρος τον διαδέχτηκε ως βασιλιάς της Μακεδονίας, ιδρύοντας τη βραχύβια δυναστεία των Αντιπατριδών (310-294 π.Χ.). Το γεγονός που σημάδεψε τη βασιλεία του ήταν η ίδρυση της πόλης Θεσσαλονίκης, δίνοντάς της το όνομα της συζύγου του και ετεροθαλούς αδερφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Με τον θάνατο του Αλεξάνδρου και τη δολοφονία των νόμιμων διαδόχων του, του ετεροθαλούς αδελφού του Φιλίππου Γ ́ Αρριδαίου και του μικρού του γιου, Αλέξανδρου Δ΄, η γενιά των Τημενιδών, που ίδρυσε το μακεδονικό βασίλειο και χειρίστηκε τις τύχες των Μακεδόνων για περισσότερο από τρεις αιώνες, από τα μέσα του 7ου μέχρι τα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα, οδηγώντας τους μέχρι τον Ινδό ποταμό, έσβησε οριστικά.

Στον μακεδονικό θρόνο, τη δυναστεία των Τημενιδών διαδέχτηκε η δυναστεία των Αντιγονιδών (294-168 π.Χ.), με καταγωγή από τη Βέροια, μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση.
Η σημασία των Αιγών και στη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων φανερώνεται σε πληροφορία του Πλούταρχου (Πύρρος 26, 11), αναφερόμενη στην ήττα του βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονου Γονατά (276-245 π.Χ.) από τον βασιλιά της Ηπείρου Πύρρο (274/3 π.Χ.), που κατέλαβε τις Αιγές και εγκατέστησε εκεί φρουρά από Γαλάτες μισθοφόρους, οι οποίοι βεβήλωσαν και λεηλάτησαν το νεκροταφείο της. Ευτυχώς υπάρχουν άφθονα ευρήματα που τεκμηριώνουν έμπρακτα την άποψη ότι οι Αιγές ήταν το κέντρο του μακεδονικού βασιλείου μέχρι το τέλος των κλασικών χρόνων.

Η κατάλυση του μακεδονικού βασιλείου από τους Ρωμαίους επέρχεται μετά την ήττα και τελευταίου Μακεδόνα βασιλιά Περσέα στη μάχη της Πύδνας (168 π.Χ.). Η παλιά και η νέα πρωτεύουσα καταστρέφονται, τα τείχη ισοπεδώνονται, το ανάκτορο, το θέατρο και άλλα κτίρια καίγονται και γκρεμίζονται. Η ριζική καταστροφή επεκτάθηκε σε όλους τους συνοικισμούς και τις κώμες των Αιγών, αλλά και στους οικισμούς των Πιερίων.
Το τέλος των Αιγών

Τον πρώτο μεταχριστιανικό αιώνα μια τρομακτική κατολίσθηση της υπερκείμενης πλαγιάς θα σημάνει το ξαφνικό και οριστικό τέλος του άστεως των Αιγών. Οι κάτοικοι δημιουργούν έναν νέο οικισμό στον κάμπο, στα βορειοανατολικά της παλιάς νεκρόπολης. Μια παλαιοχριστιανική βασιλική με βαπτιστήριο δείχνει πως εδώ ήταν το διοικητικό κέντρο της περιοχής, όμως το όνομα των Αιγών παύει πια να υπάρχει. Το λίκνο των Τημενιδών παραδόθηκε στη λήθη και απομένει μόνον η ανάμνηση του παλατιού να στοιχειώνει το μεσαιωνικό όνομα ενός μικρού χωριού, τα «Παλατίτσια», που επιβίωσε έως τις μέρες μας.

Νεκρόπολη

Η αρχαία πόλη των νεκρών στις Αιγές απλώνεται σε μεγάλη έκταση ανάμεσα από τα χωριά Βεργίνα και Παλατίτσια. Πεντακόσιοι σαράντα ταφικοί τύμβοι συνθέτουν την καρδιά του αρχαιολογικού χώρου των Αιγών. Ο Μ. Ανδρόνικος υπολόγισε ότι τα νεκροταφείο αυτό έχει έκταση περίπου 1.000 στρεμμάτων και πιθανώς ακόμη μεγαλύτερη. Η μεγάλη ποικιλία των τάφων και των ταφικών μνημείων σχετίζεται άμεσα και με τη μακρά χρονική περίοδο που καλύπτει το νεκροταφείο. Κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. το νεκροταφείο των Αιγών πυκνώνει και επεκτείνεται, εξέλιξη που συνεχίζεται και στον 4ο αιώνα, όπου τώρα η κυρίαρχη τάση επέκτασης οδηγεί βορειοδυτικά, όπου το 336 π.Χ. θα χτιστεί ο τάφος του Φιλίππου Β ́. Οι παλιότερες ταφές χρονολογούνται από τον 10ο αιώνα π.Χ. και οι πλέον όψιμες στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας.
Στο αρχαίο νεκροταφείο της Βεργίνας αποτυπώνεται ολόκληρη η ιστορική διαδρομή των Μακεδόνων, η εγκατάσταση, η κοινωνική εξέλιξη, η πορεία της βασιλείας. Μέσω της ταφικής διαδικασίας αποκαλύπτονται, έμμεσα, πολυάριθμα δεδομένα της σύγχρονης μεγάλης τέχνης, της μικροτεχνίας, αλλά και της καθημερινής ζωής. Η ανασκαφή της Μεγάλης Τούμπας με τους ασύλητους πλούσιους μακεδονικούς τάφους και τα έργα τέχνης που έκρυβαν, αποδείχτηκε σταθμός όχι μόνο για τον χώρο της Βεργίνας, αλλά ολόκληρης της Μακεδονίας και της ύστερης κλασικής αρχαιότητας.

Τη σημασία των πρώτων ευρημάτων υπογράμμισε ήδη ο L. Heuzey, ο οποίος στην διάρκεια της πρώιμης εκείνης ανασκαφικής επιχείρησης του 19ου αιώνα, αποκάλυψε κοντά στο χωριό Παλατίτσια τον πρώτο μακεδονικό τάφο και μετέφερε τα μαρμάρινα μέλη του στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι (τάφος Heuzey-Παλατισίων).

Συστάδα των Βασιλισσών (B)

Δίπλα από τη βορειοδυτική πύλη του αρχαίου τείχους, στο σημείο όπου η νεκρόπολη χωρίζεται με το ρέμα της Παλιοπαναγιάς από την πόλη των Αιγών, ανακαλύφθηκε μια συστάδα γυναικείων τάφων. Η συστάδα περιλαμβάνει κιβωτιόσχημους και λακκοειδείς τάφους από την εποχή των Περσικών Πολέμων, δύο από τους οποίους πιθανώς ανήκουν στη μητέρα και στη σύζυγο του Αλεξάνδρου Α ́. Στην ίδια συστάδα τάφηκε αργότερα η μητέρα του Φιλίππου Β ́, Ευρυδίκη. Ο λεγόμενος Ιωνικός Τάφος ή Τάφος του Ρωμαίου, ένας κομψός μακεδονικός τάφος με θρόνο στο εσωτερικό του, πιθανώς ανήκει στη Θεσσαλονίκη.

O τάφος του βασιλιά Φίλιππου Β΄

Ο βασιλιάς Φίλιππος Β ́ τάφηκε μέσα σ΄ έναν μνημειώδη νεκρικό οίκο (Τάφος ΙΙ), σε χρυσελεφάντινη κλίνη και με το βαρύτιμο χρυσό στεφάνι βελανιδιάς στο κεφάλι του, παραδόθηκε ως νέος Ηρακλής στην πυρά. Η αιώνια κατοικία του Φίλιππου Β ́ έχει τη μορφή υπόγειου, καμαροσκέπαστου κτιρίου με δύο θαλάμους και μνημειακά διαμορφωμένη δωρική πρόσοψη, στο οποίο οδηγεί ένας κεκλιμένος δρόμος. Είναι κατασκευασμένος ολόκληρος από πωρόλιθο εκτός από τις δύο πόρτες και τα περίθυρα που είναι μαρμάρινα. Ο τάφος βρέθηκε αλώβητος. ύστερα από την ταφή, κανείς δεν είχε εισβάλει στο εσωτερικό του μέχρι τον Νοέμβριο του 1977, τότε που οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν το σπουδαίο μνημείο.

Στην πρόσοψη του τάφου φυλάσσεται το σπουδαιότερο τμήμα του μνημείου, μια ιωνική ζωοφόρος μήκους 5,60 μ. και ύψος 1,30 μ. Μέσα σε ένα πλούσιο φυσικό τοπίο με δέντρα, ξεδιπλώνεται η σκηνή του ιερού κυνηγιού στην οποία αποτυπώνονται οι προσωπογραφίες των δύο βασιλέων του Φιλίππου Β΄ και του γιου του Αλεξάνδρου. Η εντυπωσιακή σύνθεση είναι δομημένη με έντονα χρώματα και εκφραστικές κινήσεις, δημιουργώντας μια δραματική ατμόσφαιρα. Η συγκεκριμένη τοιχογραφία μαζί με της Αρπαγής της Περσεφόνης, που κοσμεί τον τάφο 1, αποτελούν το σημαντικότερο έργο αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής που έχει σωθεί στον ελλαδικό χώρο.

Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, ο νεκρός βασιλιάς κάηκε σε μια μεγαλοπρεπή νεκρική πυρά. Το θνητό σώμα παραδόθηκε στις φλόγες και ο νεκρός πέρασε στον κόσμο των θεών. Τα ρούχα του και τα όπλα του και ό,τι αγάπησε στη γήινη ζωή ρίχτηκαν και αυτά στην πυρά.

Μέσα στη μόνιμη κατοικία του βασιλιά Φιλίππου Β΄ βρέθηκαν οι χρυσελεφάντινες κλίνες, ελεφαντοστέινα πορτρέτα, τα πολύτιμα όπλα του, χρυσοποίκιλτες πανοπλίες, χρυσελεφάντινη ασπίδα, τα χάλκινα σκεύη λουτρού και τα σκεύη συμποσίου. Μέσα σε μαρμάρινη σαρκοφάγο βρέθηκε η χρυσή λάρνακα με τα οστά του νεκρού. Τα οστά ήταν σε εξαιρετική κατάσταση, γεγονός το οποίο αποδεικνύει πως ύστερα από την καύση προφανώς είχαν καθαριστεί με κρασί και έπειτα τοποθετήθηκαν στη λάρνακα. Ακόμα μέσα στην ίδια λάρνακα υπήρχε το χρυσό στεφάνι βελανιδιάς, το οποίο φαίνεται πως φορούσε ο νεκρός όταν παραδόθηκε στην πυρά.

Στον προθάλαμο του μνημείου ανακαλύφθηκε και ένας δεύτερος τάφος, στον οποίο έχει θαφτεί, πιθανότατα, η Θρακιώτισσα σύζυγος του Φιλίππου, η Μήδα. Σε μια δεύτερη χρυσή λάρνακα βρέθηκαν τα οστά μιας νεκρής γυναίκας τυλιγμένα με ένα πορφυρό χρυσοΰφαντο ύφασμα. Μέσα στη λάρνακα υπήρχε ακόμα ένα θαυμαστό χρυσό διάδημα. Στον προθάλαμο ανακαλύφθηκε και μια χρυσελεφάντινη κλίνη. Καθώς ο προθάλαμος ολοκληρώθηκε μαζί με τον θάλαμο και αφού το μνημείο έκλεισε και δεν ξανά άνοιξε ποτέ, είναι προφανές ότι και οι δύο νεκροί θάφτηκαν μαζί.

Ο τάφος της Περσεφόνης

Ένα από τα παλαιότερα μνημεία στον αρχαιολογικό χώρο είναι ο «τάφος της Περσεφόνης» (τάφος 1), ο οποίος βρίσκεται στα νότια του τάφου του Φιλίππου Β ́. Ο «τάφος 1» θα ονομαστεί «τάφος της Περσεφόνης» λόγω της εκπληκτικής ομορφιάς της τοιχογραφίας, που είναι εμπνευσμένη από τον μύθο της θεάς του Κάτω Κόσμου, της άνοιξης και των λουλουδιών, της Περσεφόνης.

Ο τάφος είναι κιβωτιόσχημος, κατασκευασμένος από πωρόλιθο χωρίς εισόδους στα πλάγια, καθώς η ταφή γινόταν από το πάνω μέρος του. Βρέθηκε συλημένος, πιθανότατα από τους Γαλάτες. Οι διαστάσεις του εσωτερικά είναι 3,50 μ. μήκος, 2,09 πλάτος και το ύψος φτάνει στα 3 μέτρα. Τα θραύσματα που βρέθηκαν στο εσωτερικό του, από τα πήλινα αγγεία, υποδηλώνουν πως ο τάφος χρονολογείται περίπου στο 350 π.Χ. Ερευνητές αποκαλύπτουν ότι ο τάφος ανήκε σε πλούσια γυναίκα, καθώς τα ελάχιστα ευρήματα που βρέθηκαν μέσα σε αυτόν ήταν μεγάλης αξίας. Η γυναίκα ήταν νεαρή, περίπου 25 χρόνων, και πρέπει να πέθανε στη γέννα και να θάφτηκε εδώ μαζί με το βρέφος της. Άλλες έρευνες αναφέρουν πως ίσως ο τάφος ανήκε σε μια από τις επτά γυναίκες του Φιλίππου, στην Κλεοπάτρα ή στη Νικησίπολη, μητέρα της Θεσσαλονίκης. Το γεγονός ότι ο τάφος της Περσεφόνης» βρέθηκε δίπλα από τον τάφο του Φιλίππου Β΄, αποδεικνύει τη σχέση που είχαν τα δύο πρόσωπα μεταξύ τους.

Τοιχογραφία με την Αρπαγή της Περσεφόνης

Η εκπληκτικής ομορφιάς ζωγραφική παράσταση βρίσκεται στον βόρειο τοίχο, μήκους 3,50 μ. x 1,04 μ. Στη μεγαλόπρεπη τοιχογραφία απεικονίζεται η Αρπαγή της Περσεφόνης, από τον θεό του κάτω κόσμου, τον Πλούτωνα. Ο θεός, πάνω στο άρμα του, με το δεξί του χέρι κρατά τα ηνία και το σκήπτρο του, ενώ με το αριστερό συγκρατεί από τη μέση την Περσεφόνη, η οποία απλώνει απελπισμένη τα χέρια της, παλεύοντας μάταια να ξεφύγει από τον απαγωγέα της. Η εκφραστική δύναμη του σχεδίου στα πρόσωπα και τα σώματα είναι απαράμιλλης ομορφιάς. Μπροστά από το άρμα του Πλούτωνα τρέχει ο Ερμής, ενώ πίσω από αυτό είναι η φίλη της Περσεφόνης, μισογονατισμένη στο χώμα, παρακολουθεί το δράμα, πετρωμένη από φόβο. Τρομαγμένη και ανήμπορη να αντιδράσει, σηκώνει το δεξί της χέρι για να φυλαχτεί από τη σκηνή αυτή του απόλυτου τρόμου. Τη μορφή αυτή, την πιο γήινη απ’ όλες, διάλεξε ο καλλιτέχνης να απεικονίσει με ζεστά γήινα χρώματα, διαφοροποιώντας την από τις υπόλοιπες μορφές, που τυλιγμένες στο λευκό σαν σκιές παρακολουθούν και αυτές τη σκηνή.

Στην άλλη μεριά της παράστασης εμφανίζεται ο Ερμής. Φαίνεται πως κρατάει στο χέρι του το σύμβολό του, το κηρύκειο, και σχεδόν πετώντας στις μύτες των ποδιών του οδηγεί το άρμα στη Δύση, στη χώρα των νεκρών. Ο καλλιτέχνης κατορθώνει να αποδώσει όλη τη δραματική ένταση της αντιπαράθεσης του κυνηγού με το θήραμα, του αρσενικού με το θηλυκό, της ζωής με τον θάνατο. Η «Αρπαγή της Περσεφόνης» από τον Πλούτωνα αποδίδεται, σύμφωνα με τον Πλίνιο, στον Νικόμαχο, τον γιο του Αριστείδη, έναν από τους σπουδαιότερους ζωγράφους της εποχής του (4ος αι. π.Χ.). Η δεξιότητα της εκτέλεσης, η δύναμη της σύλληψης και τα λιτά χρώματα που παρατηρούνται στην τοιχογραφία είναι χαρακτηριστικά της ζωγραφικής του Νικόμαχου.

Στην ανατολική πλευρά του τάφου, εικονίζεται μια καθιστή γυναικεία μορφή. Πρόκειται για τη μητέρα της Περσεφόνης, τη θεά Δήμητρα, η οποία αγέλαστη αναλογίζεται τον χαμό της κόρης της. Στον νότιο τοίχο, απέναντι από την αρπαγή, απεικονίζονται τρεις καθιστές γυναικείες μορφές, που δεν είναι καλά διατηρημένες. Ο Μανόλης Ανδρόνικος συσχέτισε τις μορφές αυτές με τις τρεις Μοίρες, την Άτροπο, τη Λαχέσι και την Κλωθώ.

Το Ηρώον

Δίπλα από τον «τάφο της Περσεφόνης» εντοπίζεται το θεμέλιο του ηρώου, ενός υπέργειου ταφικού μνημείου. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν πολυάριθμα μαρμάρινα θραύσματα. Το γεγονός ότι βρίσκεται δίπλα από τους βασιλικούς τάφους αποδεικνύει πως πρόκειται για ένα σημαντικό κτίσμα.

Ο τάφος με τους κίονες

Ο τρίτος μακεδονικός τάφος, που ανακαλύφθηκε στη Βεργίνα, είναι ο τάφος με τους κίονες (τάφος ΙV). Το μνημείο συλήθηκε σε μεγάλο βαθμό με αποτέλεσμα σήμερα να σώζονται μόνο οι τέσσερις δωρικοί κίονες και κάποια ίχνη από τους τοίχους. Αποτελείται από ένα θάλαμο και χρονολογείται στον 3ο αι. π.Χ.. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, πιθανώς να δέχτηκε το λείψανο του Αντιγόνου Γονατά. Αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου μνημείου αποτελεί η πρόσοψη με τους κίονες σε αντίθεση με τα υπόλοιπα ταφικά μνημεία που είναι εντοιχισμένοι σε μορφή ημικιόνων. Επίσης, τα ευρήματα μαρτυρούν πως στον τάφο υπήρχε μαρμάρινη θύρα. Στον δρόμο προς τον τάφο βρέθηκαν θραύσματα μεγάλων πήλινων ανθρώπινων μορφών. Ο πλούτος του τάφου είναι εμφανής από τις χρυσές κλωστές και τις ελεφαντοστέινες μορφές από έπιπλα που εντοπίστηκαν μέσα σε αυτόν.

Ο τάφος του Αλεξάνδρου Δ΄

Η δεύτερη σπουδαιότερη ανακάλυψη, μετά τον τάφο του Φιλίππου, ήταν τάφος του Αλέξανδρου Δ΄(τάφος ΙΙΙ). Ο αρχαιολόγος Μανώλης Ανδρόνικος βρήκε το 1979 μεγαλοπρεπή ασύλητο τάφο με πλούσια κτερίσματα-ευρήματα τον επονομαζόμενο «τάφο του πρίγκηπα». Ο τάφος αυτός βρέθηκε δίπλα από τον τάφο του Φιλίππου και σύμφωνα με τις ενδείξεις ανήκει σε έναν νεαρό ηλικίας 13-15 χρόνων που πιθανολογείται ότι είναι του Αλέξανδρου Δ΄. Ο Αλέξανδρος Δ΄ ο Μακεδών ήταν γιος του μεγάλου Αλεξάνδρου και της πριγκίπισσας Ρωξάνης. Γεννήθηκε λίγο μετά τον θάνατο του πατέρα του το 323 π.Χ. και αναγνωρίστηκε βασιλιάς μετά τον Φίλιππο, υπό την κηδεμονία πρώτα του Περδίκκα και αργότερα του Αντίπατρου. Μετά τον θάνατο του Αντίπατρου, με εντολή του Κασσάνδρου δηλητηριάστηκε μαζί με τη μητέρα του, για να μη γίνει βασιλιάς.

Ο τάφος του αδικοχαμένου εφήβου, όπως και ο τάφος του βασιλιά, είχε δύο θαλάμους. Οι διαστάσεις του μνημείου είναι 6,5x5 μ. περίπου. Στο εσωτερικό διαμορφώνονται δύο χώροι, ο κύριος θάλαμος και ο προθάλαμος. Η πρόσοψη του μνημείου είναι λιτή, με παραστάδες στις άκρες και στο κέντρο η μαρμάρινη θύρα. Το εσωτερικό του τάφου ήταν ιδιαίτερα φροντισμένο, με μια παράσταση αρματοδρομίας να στολίζει τους τοίχους του. Στην πρόσοψη παρατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση τα αρχιτεκτονικά στοιχεία με τα χρώματά τους. Μια χρυσή ελεφάντινη κλίνη δόθηκε στον νεαρό για την ταφή του. Στο εσωτερικό του τάφου βρέθηκαν σημαντικά ευρήματα, μεταξύ των οποίων η ασημένια τεφροδόχος υδρία με τα οστά του νεαρού νεκρού με το χρυσό στεφάνι περασμένο στον λαιμό της τεφροδόχου. Η πανοπλία του νεκρού ήταν ακουμπισμένη σε έναν τοίχο και τα ασημένια και χάλκινα σκεύη διασκορπισμένα στο δάπεδο. Ακόμη εντοπίστηκαν ασημένια σκεύη συμποσίου, ενδύματα, λάβαρα, τα όπλα και τα σκεύη του λουτρού.

Οι θησαυροί της τέχνης των Μακεδόνων

Η ζωφόρος του τάφου του Φιλίππου Β΄

Η ιωνική ζωφόρος του τάφου του Φιλίππου Β΄ κοσμείται με την εξαιρετική τοιχογραφία του βασιλικού κυνηγιού. Με μήκος 5,60 μ. και ύψος 1,30 μ. αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα πρωτότυπα σωζόμενα έργα της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής, μαζί με την τοιχογραφία «της Αρπαγής της Περσεφόνης». Σε ένα απροσδόκητα αληθοφανές τοπίο, πρωταγωνιστές της παράστασης είναι οι άνθρωποι και οι σύντροφοί τους, άλογα, σκυλιά, θηράματα, των οποίων οι κινήσεις δημιουργούν μια τρίτη διάσταση στην παράσταση. Στα κέντρα της ζωγραφικής σύνθεσης ο βασιλιάς Φίλιππος Β΄, έτοιμος να σκοτώσει ένα λιοντάρι, και δίπλα του ο νεαρός γιος και διάδοχός του, ο Αλέξανδρος.

Η λεπτομέρεια της τοιχογραφίας με τον Μέγα Αλέξανδρο, που βρίσκεται στο κέντρο αυτής της ζωγραφικής σύνθεσης, μαζί με το ελεφαντοστέινο κεφαλάκι από τη χρυσελεφάντινη κλίνη του Φιλίππου Β΄ είναι οι μόνες απεικονίσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου που είναι βέβαιο πως δημιουργήθηκαν πριν το θάνατό του.

Η χρυσή λάρνακα του Φιλίππου Β΄

Η χρυσή λάρνακα του Φιλίππου είναι ένα από τα πολυτιμότερα αντικείμενα του αρχαίου κόσμου. Μέσα στη λάρνακα είχαν τοποθετηθεί τα οστά του νεκρού βασιλιά Φιλίππου Β΄ και το χρυσό στεφάνι βελανιδιάς που φορούσε ο νεκρός. Η χρυσή λάρνακα ήταν φτιαγμένη από χρυσάφι 24 καρατίων με συνολικό βάρος που φτάνει τα 8 κιλά. Ιδιαίτερα κομψή, ήταν έργο ενός σημαντικού χρυσοχόου της εποχής. Στην άνω επιφάνεια του καλύμματος σχηματίζεται το χρυσό αστέρι με τις 16 ακτίνες και τους μικρούς ρόδακες το κέντρο του, που διακοσμεί το καπάκι της λάρνακας, υπάρχει ήδη από τον 5ο αιώνα π.Χ. στους τάφους της βασιλικής νεκρόπολης των Αιγών και αποκτά αξία συμβολική και μεταφορική, ώσπου να γίνει ο ήλιος-θυρεός των Μακεδόνων βασιλέων.

Χρυσό στεφάνι βελανιδιάς

Στη χρυσή λάρνακα του Φιλίππου μαζί με τα οστά βρέθηκε και το χρυσό στεφάνι βελανιδιάς το οποίο φορούσε ο νεκρός στο κεφάλι του την ώρα που παραδόθηκε στις φλόγες της πυράς. Το εξαιρετικά εντυπωσιακό και πολυσύνθετο αυτό χρυσό αντικείμενο που μιμείται με ιδιαίτερα πειστικό τρόπο στεφάνι φτιαγμένο από κλαδιά βελανιδιάς, του ιερού δένδρου του Διός, είναι μια ιδιαίτερα πολυδαίδαλη κατασκευή. Το χρυσό στεφάνι βελανιδιάς είναι το πιο βαρύτιμο στεφάνι που σώθηκε από την ελληνική αρχαιότητα. Αποτελείται από 313 φύλλα και 68 βελανίδια, ενώ ζυγίζει 714 γραμμάρια. Είναι ένα πραγματικό επίτευγμα της τέχνης ενός σπουδαίου χρυσοχόου.

Η λάρνακα και το στεφάνι μυρτιάς της Μήδας

Τα οστά της βασίλισσας Μήδας, που ακολούθησε τον Φίλιππο στον θάνατο, τοποθετήθηκαν μέσα σε χρυσή λάρνακα, σκεπασμένα με χρυσοπορφυρό ύφασμα. Το στεφάνι αποτελείται από 80 φύλλα και 112 άνθη. Ένας σπουδαίος τεχνίτης της εποχής κατασκεύασε το χρυσό στεφάνι μυρτιάς, που ανάμεσα σε άλλα πολύτιμα αντικείμενα, τοποθετήθηκε, επίσης, μέσα στη λάρνακα, απαθανατίζοντας το δημιούργημά του την πιο λαμπρή στιγμή της άνοιξης.

Χρυσό διάδημα της Μήδας

Το χρυσό διάδημα είναι ένα κομψοτέχνημα απαράμιλλης ομορφιάς που μας εντυπωσιάζει μέχρι και σήμερα με τη μοναδικότητά του. Βρέθηκε μαζί με τα οστά της νεαρής γυναίκας μέσα στη λάρνακα. Ελικωτά βλαστάρια, φυλλαράκια άκανθας, δαντελωτά ανθέμια, κρίνοι, απλές και πολλαπλές μαργαρίτες, μέλισσες, ένα πουλάκι, γαλάζια υαλόμαζα και χρυσές δαντέλες συνθέτουν ένα από τα πιο γοητευτικά και πολύτιμα κοσμήματα του αρχαίου κόσμου που διασώθηκαν.

Ελεφαντοστέινο πορτρέτο του Φιλίππου Β΄

Το ελεφαντοστέινο πορτρέτο του Φιλίππου Β΄ όπως και του Μεγάλου Αλεξάνδρου και άλλων μελών της μακεδονικής Αυλής προέρχονται από τη ζωφόρο με την παράσταση του κυνηγιού στη χρυσελεφάντινη κλίνη του θαλάμου. Τα πορτρέτα αυτά, κατασκευασμένα με απόλυτη ακρίβεια και προσοχή, απόλυτα μνημειακά παρά το μικρό τους μέγεθος (μόλις 2 εκατοστά), που εντυπωσιάζουν με την ακρίβεια και την ευαισθησία στην απόδοση των πλαστικών όγκων του προσώπου, συγκαταλέγονται ανάμεσα στις πιο συναρπαστικές σπουδές της ανθρώπινης μορφής που γνωρίζουμε από την αρχαία Τέχνη.

Τα όπλα του Φιλίππου Β΄

Η χρυσοποίκιλτη πανοπλία του θαλάμου

Η χρυσοποίκιλτη πανοπλία που βρέθηκε στον θάλαμο του τάφου του Φιλίππου Β΄, μία από τις 4 που ο Αλέξανδρος, ξεπερνώντας κάθε προηγούμενο, πρόσφερε στον νεκρό προκάτοχό του, είναι όχι μόνον η πληρέστερη και καλύτερα σωζόμενη αρχαία ελληνική πανοπλία που έφτασε ως εμάς, αλλά συγχρόνως και η λαμπρότερη και πολυτιμότερη, ίσως μάλιστα μια από τις πιο πολύτιμες που κατασκευάστηκαν ποτέ στον ελλαδικό χώρο.

Αποτελείται από κράνος, περιτραχήλιο, θώρακα, κνημίδες, ξίφος και μεγάλη χρυσελεφάντινη ασπίδα, η πανοπλία ανακαλεί την εικόνα των όπλων των μεγάλων στρατηγών του πέμπτου αιώνα και συγχρόνως δεν ξεπερνάμε την πρωτοφανή πολυτέλεια της, όπως και ο κάτοχός της ξεπέρασε κάθε προσδοκία και από βασιλιάς ενός αδύναμου ακριτικού βασιλείου έγινε ο αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής στη σκηνή της Ιστορίας. Δεν αποκλείεται λοιπόν καθόλου να ήταν αυτή η λαμπρή πανοπλία που φόρεσε ο Φίλιππος, λίγο πριν από το τραγικό του τέλος, όταν ανακηρύχθηκε ηγεμόνας όλων των Ελλήνων στο συνέδριο της Κορίνθου.

Η χρυσελεφάντινη ασπίδα από τη χρυσοποίκιλτη πανοπλία του Φιλίππου Β΄

Η αριστουργηματική χρυσελεφάντινη ασπίδα είναι το πιο εντυπωσιακό και οπωσδήποτε το πιο πολύτιμο όπλο του αρχαίου κόσμου που γνωρίζουμε. Ήταν κατασκευασμένη από ξύλο, δέρμα και ύφασμα και κάλυπτε την εσωτερική της επιφάνεια. Επίχρυσα, ασημένια ελάσματα, προσηλωμένα με πολλά μικροσκοπικά ασημένια καρφάκια στο εσωτερικό της στερέωναν το σύστημα ανάρτησης –τη λαβή που περνούσε στο μπράτσο ο πολεμιστής και την αντιλαβή από όπου την έπιανε– και μαζί με τα στεφάνια και τα μικρότερα διάσπαρτα μετάλλινα στοιχεία συγκρατούσαν τα αλλεπάλληλα στρώματα. Η εξωτερική της πλευρά είναι εξ ολοκλήρου επιχρυσωμένη με εντυπωσιακό διάκοσμο, όπως ένα αρκετά πολύπλοκο σύστημα μαιάνδρων και σπειρομαιάνδρων που καλύπτει την περιφέρεια της ασπίδας. Στο κέντρο υπάρχει το χρυσελεφάντινο ανάγλυφο σύμπλεγμα ενός Έλληνα πολεμιστή που κατατροπώνει μια Αμαζόνα, πιθανότατα μια παράσταση της τραγικής συνάντησης του Αχιλλέα με την Πενθεσίλεια, που διαπιστώνει ότι την ερωτεύεται την ώρα που τη σκοτώνει.

Θώρακας

Ο θώρακας, ο οποίος διακοσμείται με χρυσά λιοντάρια, είναι από τους λίγους που σώζονται από τον 4ο αιώνα π.Χ. Αποτελείται από επτά κομμάτια τα οποία εφάρμοζαν μεταξύ τους με μεντεσέδες, ώστε να μπορεί να ανοίγει και να φοριέται. Χρυσά ελάσματα με έκτυπα κοσμήματα διακοσμούν όλες τις πτέρυγες, αλλά και τον θώρακα. Τα βαριά χρυσά κεφάλια των λιονταριών που χρησίμευαν για το κούμπωμα του θώρακα είναι στολίδι, αλλά σύγχρονο και σύμβολο της ανδρείας. Επιπλέον, βρέθηκε και ένα περιτραχήλιο από αυτά που αποτελούσαν συμπλήρωμα του θώρακα, αφού προστάτευαν το στέρνο και τον λαιμό του πολεμιστή, τα οποία έμειναν ακάλυπτα.

Το κράνος

Κατασκευασμένο ολόκληρο από σιδερένια ελάσματα που σφυρηλατήθηκαν χωριστά και στη συνέχεια συγκολλήθηκαν, το κράνος ήταν φοδραρισμένο εσωτερικά με δέρμα και την ώρα της μάχης δενόταν στο σαγόνι με δερμάτινα κορδόνια που περνούσαν από τα κρικάκια που βρίσκονται στην άκρη των παραγναθίδων. Το συγκεκριμένο κράνος είναι ένα σπάνιο αντικείμενο όσον αφορά την τελειότητα της κατασκευής του.

Το ξίφος

Το εξαιρετικά περίτεχνο ξίφος, με την απαράμιλλη πολυτέλεια, ήταν τοποθετημένο μέσα στη θήκη του, από το ξύλο της οποίας διασώθηκαν λιγοστά ίχνη εμποτισμένα από την οξείδωση του μετάλλου. Σε καλύτερη κατάσταση διατηρείται η πλούσια ελεφαντοστέινη διακόσμηση στα άκρα της, ενώ ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η σιδερένια λαβή που ενισχύεται και συγχρόνως διακοσμείται από ένα βαρύ συμπαγές χρυσό έλασμα, το οποίο καταλήγει και στις δύο πλευρές σε λεπταίσθητα ανθέμια.

Κνημίδες

Οι κνημίδες ήταν κατασκευασμένες για να προστατεύουν τις κνήμες του πολεμιστή και ακολουθούσαν πιστά το σχήμα του ποδιού. Βρέθηκαν δίπλα στο γωτυρό, στην εσωτερική μαρμάρινη θύρα, ανάμεσα στον προθάλαμο και τον θάλαμο. Οι κνημίδες είναι επίχρυσες και έχουν σημαντική διαφορά μεταξύ τους τόσο στο ύψος όσο και στη διάμετρο. (Ο Φίλιππος ήταν κουτσός και για αυτόν τον λόγο υπάρχει διαφορά μεγέθους μεταξύ κνημίδων.)

Γωρυτός

Ήταν ένα είδος φαρέτρας στα οποία τοποθετούνταν και τα βέλη και το τόξο. Διατηρείται σε τρεις ζώνες, οι δύο πλατύτερες έχουν ανάγλυφη εικονιστική διακόσμηση και η τρίτη καλύπτεται από ανάγλυφο διακοσμητικό πλοχμό. Η μόνη μορφή που ακολουθεί την κάθετη τοποθέτηση του γωρυτού είναι στην επάνω δεξιά εξοχή. Η ανάγλυφη παράσταση αρχίζει από την κάτω ζώνη (δεξιά) και συνεχίζει από την αριστερά της επάνω ζώνης. Εικονίζει την κατάληψη κάποιας πόλης μάλλον στην άλωση της Τροίας. Εικάζεται ότι ο γωρυτός αυτός φτιάχτηκε από Έλληνες τεχνίτες, αλλά δεν προοριζόταν για κάποιον Έλληνα. Όμοιοι γωρυτοί έχουν βρεθεί στη νότια Ρωσία, σε ηγεμονικούς τάφους Σκυθών.

Δόρατα

Αιχμή ήταν η μεταλλική άκρη των επιθετικών όπλων της αρχαιότητας. Έτσι ήταν και τα δόρατα που βρέθηκαν στον τάφο αυτόν του Φιλίππου Β΄. Ήταν εξαιρετικά αιχμηρά και μυτερά.

Διαβάστε παρακάτω τα ΣυΝΑΙσθηματικά από το περιοδικό «Ασφαλιστικό ΝΑΙ» (Τεύχος 215) που κυκλοφορεί και σε ηλεκτρονική μορφή (πατήστε κάτω δεξιά για μεγέθυνση)