Κεντρική Φωτογραφία:  Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, πίνακας του Jan Peeters the Elder (1675)

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου
Στις 7 Οκτωβρίου 1571 διεξάγεται η Ναυμαχία της Ναυπάκτου ανάμεσα στον οθωμανικό στόλο και στον συνασπισμό δυνάμεων της Sacra Liga (Ιερής Συμμαχίας) που αποτελούνταν από τις ναυτικές δυνάμεις της Ισπανίας, του Πάπα, της Βενετίας και μερικών μικρότερων ιταλικών κρατιδίων. Στη διεθνή ιστοριογραφία η ναυμαχία είναι γνωστή ως Ναυμαχία του Λεπάντο (ιταλ. Battaglia di Lepanto) και οφείλεται στην τότε ονομασία της πόλης της Ναυπάκτου. Πρόκειται για τις μεγαλύτερες ναυμαχίες όλων εποχών, λόγω του αριθμού των σκαφών που ενεπλάκησαν, της ναυτικής τακτικής και ναυπηγικής.

Ο χριστιανικός στόλος διοικούνταν από το Δον Χουάν τον Αυστριακό, νόθο γιο του Καρόλου Ε΄, ενώ του οθωμανικού στόλου ηγούνταν ο Μουεζί-ζαντέ Αλή. Ο ευρωπαϊκός στόλος αριθμούσε 208 γαλέρες, ενώ ο τουρκικός 300 πολεμικά πλοία. Έληξε την ίδια μέρα, με τη θριαμβευτική επικράτηση των ευρωπαϊκών δυνάμεων και τη συντριπτική ήττα του τουρκικού στόλου.

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, πίνακας του Juan Luna (1887)

Η νίκη των ενωμένων ευρωπαϊκών δυνάμεων αναπτέρωσε το ηθικό των ευρωπαϊκών λαών και ανέκοψε την επεκτατική πολιτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς την Ευρώπη. Για τους υπόδουλους Έλληνες η νίκη των συμμάχων ήταν μια χαραμάδα ελπίδας για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, με συνέπεια να εκδηλωθούν επαναστατικά κινήματα στην οθωμανική επικράτεια, αλλά χωρίς αποτέλεσμα.

Πολλοί Έλληνες και ξένοι καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από αυτή τη μάχη και απαθανάτισαν με έργα τους σκηνές της ναυμαχίας, όπως ο Τιντορέτο, ο Τιτσιάνο και ο Βερονέζε, ενώ ο Ελ Γκρέκο φιλοτέχνησε το πορτρέτο του μεγάλου νικητή, Δον Χουάν της Αυστρίας.

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, πίνακας του Johannes Lingelbach (1671)

Στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου έλαβε μέρος, ως υπαξιωματικός της γαλέρας Marquesa, ο μετέπειτα διάσημος Ισπανός συγγραφέας και δημιουργός του «Δον Κιχώτη», Μιγκέλ ντε Θερβάντες. Ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες, που αγωνίστηκε στη ναυμαχία της Ναυπάκτου και είχε χάσει το αριστερό του χέρι, έκανε αναφορά του γεγονότος στον «Δον Κιχώτη». Παρατίθεται το σχετικό απόσπασμα, όπως έχει μεταφραστεί από τον Κ. Καρθαίο: «Και κείνη την ημέρα, που στάθηκε τόσο τυχερή για την Χριστιανοσύνη, γιατί γίνηκε αφορμή να σκορπιστεί η πλανερή ιδέα πούχε όλος ο κόσμος κι όλα τα έθνη, πως οι Τούρκοι είτανε τάχα ανίκητοι στη θάλασσα – εκείνη την ημέρα, λέω, όπου συντρίφτηκε η οθωμανική αλαζονεία κι η φαντασία, ανάμεσα σε τόσους ευτυχισμένους που βρέθηκαν εκεί (γιατί όσοι χριστιανοί σκοτώθηκαν εκεί πέρα ήταν ακόμη πιο τυχεροί από κείνους που έμειναν ζωντανοί και νικητές) εγώ μονάχα είμουνα ο κακότυχος».

Ο Σπετσέρης του Λεπάντο
Η Βησσαρία Ζορμπά-Ραμμοπούλου, η καταξιωμένη και πολυβραβευμένη Αγρινιώτισσα φιλόλογος και συγγραφέας, έχει γράψει το βιβλίο με τίτλο «Ο Σπετσέρης του Λεπάντο. Μυθιστόρημα εμπνευσμένο από τα χρόνια της ιστορικής ναυμαχίας! (1571)» (εκδόσεις Αρτέον, Ιούλιος 2022).

Το βιβλίο έχει ως κεντρικό άξονα τη ναυμαχία της Ναυπάκτου (του Λεπάντο ή του Έπαχτου), το έτος 1571, όπου Ενετοί, Γενουάτες, Σπανιόλοι κ.ά. συγκροτούν την Ιερά Ένωση (Lega Santa), για να αντιμετωπίσουν τον οθωμανικό στόλο. Η εντυπωσιακή και περιεκτική περιγραφή της σύγκρουσης, καθώς και οι στρατηγικές διάταξης του συμμαχικού στόλου στον πατραϊκό κόλπο, καταδεικνύουν ότι η συγγραφέας ερεύνησε εξονυχιστικά το ιστορικό γεγονός.

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου με τον Πάπα Πίο Ε΄ να γονατίζει μπροστά σε ένα άγαλμα της Αικατερίνης του Ρίτσι, πίνακας του Jan Peeters the Elder (1675)

Γύρω από αυτόν τον κεντρικό άξονα περιστρέφεται το μυθοπλαστικό στοιχείο, το οποίο ανιχνεύεται στον νεανικό έρωτα μιας εβραιοπούλας, της Εύας, με έναν ευγενή καθολικό Βενετσιάνο, τον Τζιοβάνι, έναν έρωτα απαγορευμένο λόγω του χάσματος των κοινωνικών τάξεων και των θρησκευτικών διαφορών. Ένα μοτίβο που συναντάμε και σε άλλα μυθιστορήματα της Βησσαρίας, το οποίο αποσκοπεί στην άμβλυνση των αντιθέσεων, στην υπέρβαση των διαφορών και στην ειρηνική συνύπαρξη των λαών.

Στο πολυπρόσωπο αυτό μυθιστόρημα παρελαύνουν οι ζωές πολλών οικογενειών, ενός Εβραίου σπετσέρη (φαρμακοποιού), του Ναχμία, της κόρης του Εύας και της Ντόνας Ρασίς, της γιαγιάς της, των ευγενών Ενετών, του Ανδρέα και της Λεοπολδίνης με τον γιο τους τον Τζοβάνι, του Ρωμιού βαρελά, του Σπύρου με τη γυναίκα του, τη Βασιλική και τα αγόρια τους, τον Νικηφόρο και τον Νικόλαο, μοναχούς στη Βαρνάκοβα και στη Βαράσοβα, αντίστοιχα, καθώς και την κόρη τους, τη Μαριώ. Και κοντά σε αυτούς, Αλβανοί, Οθωμανοί και ο συμμαχικός ευρωπαϊκός στόλος. Ακόμη, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου της, η Βησσαρία ανασταίνει τη μορφή του Μιγκέλ ντε Θερβάντες, του Ισπανού πολεμιστή του σπαθιού και της γραφίδας, αφενός μεν λόγω της συμμετοχής του στην περίφημη ναυμαχία όπου και τραυματίστηκε, αφετέρου λόγω της συγγραφής τού εμβληματικού του έργου «Δον Κιχώτης, ως μια αφορμή για αναφορά στην ανακάλυψη της τυπογραφίας και τη διάδοση του βιβλίου στην Ευρώπη του 16ου αιώνα. Στην πολυπολιτισμική αυτή κοινωνία, όπου ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα διαπλέκονται με πλασματικούς χαρακτήρες και πράξεις, φωτίζονται οι ζωές απλών και ανώνυμων ανθρώπων στο κάδρο της Μεγάλης Ιστορίας.

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, πίνακας του Πάολο Βερονέζε

Ευρηματικό στοιχείο του μυθιστορήματος είναι ο εγκιβωτισμός των επιστολών μεταξύ των δύο επιστήθιων φιλενάδων, της Εβραιοπούλας Εύας και της Ελληνίδας Μαριώς, όπου εξιστορούνται συνοπτικά γεγονότα της περιόδου 1572 έως 1607, τα οποία δεν διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής, με συνέπεια ο ρυθμός της αφήγησης να γίνεται πιο γοργός και άρα να διατηρείται το ενδιαφέρον του αναγνώστη ο οποίος εστιάζει στα σημαντικά.

Οι πλασματικοί ήρωες της Βησσαρίας κινούνται και δρουν στο Λεπάντο, μετακινούνται στη Βιέννη, για να γυρίσουν στο τόπο από τον οποίο ξεκίνησαν. Και αυτή η επιστροφή στο Λεπάντο, στην πόλη όπου έζησαν τα σημαντικότερα χρόνια της ζωής τους, περιγράφεται με ιδιαίτερα συγκινητικό τρόπο, ως ένα εμφανές στοιχείο του τελικού μας Νόστου, με βάση το παλαμικό «Γύρισε, ω πάλι γύρισε στα μέρη τα δικά σου». Στο Λεπάντο, όπου, μέσα από φανταστικές συναντήσεις με Έλληνες της διασποράς, μεγάλες μορφές των γραμμάτων και της τυπογραφίας, φανερώνεται το άσβεστο πάθος των υπόδουλων Ρωμιών της οθωμανικής περιφέρειας για ελευθερία και πνευματική αναγέννηση.

Λεπτομέρεια της Ναυμαχίας του Lepanto του 1571 που διεξήχθη από τον Don John της Αυστρίας. Ο Δον Ζουάν της Αυστρίας στη μάχη, στην πλώρη του πλοίου, ζωγραφισμένος από τον Φιλιππινέζο ζωγράφο Juan de Luna y Novicio (1880)

Σημαντική αξία προσλαμβάνουν και οι βαθείς στοχασμοί, οι φιλοσοφικοί προβληματισμοί, μια αδιάκοπη ροή των σκέψεων της συγγραφέως, όλα τούτα διάσπαρτα στις σελίδες του βιβλίου, τα οποία μαζί με τις σοφές ρήσεις ανθρώπων του πνεύματος, της επιστήμης, της τέχνης ως μότο στην αρχή κάθε κεφαλαίου, καλούν τον αναγνώστη να σταθεί και να βυθιστεί σε μια πνευματική απόλαυση.

Μια ακόμη πρόκληση για τον αναγνώστη είναι η αναζήτηση των ιστορικών γεγονότων (π.χ. Ναυμαχία της Ναυπάκτου), των προσώπων (Βενετσιάνοι, Σεφαραδίτες και Ρωμανιώτες Εβραίοι, Θερβάντες, Έλληνες λόγιοι της διασποράς, Ευρωπαϊκές δυνάμεις που συγκροτούν την «Ιερά Ένωση»), των τοποθεσιών (Βαράσοβα, Βαρνάκοβα, Ναύπακτος, Αστακός), την ιστορία των οποίων μας «προκαλεί» η συγγραφέας να ερευνήσουμε, δίνοντάς μας ένα «μάθημα» Ιστορίας μέσα από τη Λογοτεχνία.

Λεπτομέρεια από τη μάχη του Lepanto, από τον Lucas Valdés, ενορία της Santa María Magdalena

Η πιο συγκλονιστική για μένα είναι η τελευταία σελίδα του κεφαλαίου ΛΕ, που φέρει ως τίτλο «Το πολύτιμο δώρο», όταν ο σπετσέρης Ναχμία λαμβάνει ένα βιβλίο που αποτελεί πολύτιμο δώρο για τον ίδιο αλλά και για τις μελλοντικές γενιές και το πιστοποιητικό της γέννησής του έχει χρονολογία 1605. Αφήνω τον αναγνώστη να ανακαλύψει τον συγγραφέα και τον τίτλο του βιβλίου… Ένα βιβλίο-μήνυμα για τον καθένα ο οποίος, στην προσπάθειά του να πραγματοποιήσει το ηρωικό του όνειρο, συγκρούεται οδυνηρά με την πεζή πραγματικότητα της εποχής του. Για τον καθένα οραματιστή, ιδεαλιστή και ρομαντικό του κάθε τόπου και της κάθε εποχής, ο οποίος αναζητά την εκπλήρωση κάποτε ουτοπικών στόχων, κυνηγώντας ανεμόμυλους. Και τραβάει μπροστά, πάντα μπροστά για μια ιδέα ιερή, στην οποία έχει αφιερώσει τον αγώνα της ζωής του.

Σας προτείνω ανεπιφύλακτα να παραβιάσετε το άβατο του «εργαστηρίου» της Βησσαρίας, για να ανιχνεύσετε και να απολαύσετε τον τρόπο με τον οποίο η συγγραφέας κατορθώνει τη σύντηξη δύο ετερογενών λόγων, της Ιστορίας και της Λογοτεχνίας, δύο διαφορετικών τρόπων αφήγησης, του πραγματικού και του μυθοπλαστικού.

Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, πίνακας ανώνυμου δημιουργού

Η ναυμαχία της Ναυπάκτου, Τζιοβάνι Φραντσέσκο Καμότσιο (απεικόνιση του 1574)