Με αφορμή την κοπή των πλατάνων στα Ιωάννινα και τις αρρώστιες που εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια στα δέντρα, είτε στο ύπαιθρο, είτε στις πόλεις διαβάζουμε ένα εξαιρετικό κείμενο του καθηγητή Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Βασίλη Νιτσιάκου ο οποίος με την στάση απέναντι στα πράγματα και τις δημοσιεύσεις του προάγει έναν εξαιρετικό διάλογο που ενδιαφέρει κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο αυτού του τόπου.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΔΕΝΤΡΩΝ
Έχουν τα δέντρα κοινωνική ζωή; Η απάντηση είναι βεβαίως ναι, εφόσον είναι ενσωματωμένα στην κοινωνία του ανθρώπου. Η ενσωμάτωση δε αυτή έχει ιστορικά χαρακτηριστικά, γεγονός που σημαίνει ότι είναι δείκτης όχι μόνον κοινωνικών, οικονομικών αλλά και ευρύτερα πολιτισμικών δεδομένων μιας εποχής και ενός τόπου.
Ο άνθρωπος καθώς οικειοποιείται την φύση δεν την κοινωνικοποιεί απλά αλλά την καθιστά μέρος του πολιτισμού. Με αυτόν τον τρόπο ένα φυσικό στοιχείο μετασχηματίζεται σε πολιτισμικό και έτσι γίνεται λόγος για πολιτισμικά τοπία, τα οποία μάλιστα αποκτούν, εκτός των άλλων, σημαντική συμβολική διάσταση σε σχέση με έναν τόπο, μια πατρίδα. Με την ίδια διαδικασία συμβολοποίησης προκύπτουν και τα εθνικά τοπία (ελληνικό τοπίο, ελβετικό τοπίο κλπ). Αυτή μάλιστα η διάσταση αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της "ποιητικής του έθνους".
Επιστρέφοντας στο δέντρο, μπορούμε να πούμε πως καθώς αποτελεί το πιο κοντινό και οικείο φυσικό στοιχείο στον άνθρωπο είναι συνυφασμένο στενά με όλες τις όψεις του βίου του, με αποτέλεσμα να είναι μέρος του πολιτισμού αλλά και να συνδέεται με σημαντικές συμβολικές διαστάσεις, τέτοιες που συχνά αυτή η αξία, η συμβολική, η πνευματική, να υπερκεράζει το υλικό της αντίστοιχο. Σκεφτείτε τον πλάτανο στο μεσοχώρι ως σύμβολο της κοινοτικής ζωής, της κοινωνικότητας ενός χωριού, το κυπαρίσσι στα κοιμητήρια ως σύμβολο ανά(σ)τασης, την γέρικη ιερή βελανιδιά δίπλα σε ένα ξωκλήσι, που την προστατεύουν μεταφυσικές δοξασίες τιμωρίας από τον προστάτη της άγιο, την ελιά σύμβολο του Δελφικού τοπίου, τους ασβεστωμένους κορμούς της συκιάς, της ακακίας, της μουριάς, που τελετουργικά ασβεστώνονται στα μεγάλα πανηγύρια και τις γιορτές...
Όλα αυτά δεν είναι τυχαίο ότι συνυφάνθηκαν με την πολιτισμική μας ιθαγένεια και αποτέλεσαν θεμελιακά σύμβολα στην ποίηση του τόπου, στην ποιητική του εξανθρωπισμένου τόπου, του τοπίου της ελληνικότητας, που δεν είναι παρά η διαχρονική πολιτισμική σφραγίδα του ελληνισμού ως ενός παλίμψηστου της ιστορίας. Δεν είναι τυχαίο που ο ποιητής θεώρησε ότι τα δύο από τα τρία πράγματα με τα οποία μπορεί να "ξαναφτιάξει" την Ελλάδα είναι δέντρα: η ελιά και το κλήμα!
Σκέφτομαι, άλλωστε αυτό είναι η αφορμή για τούτο το άρθρο, τα πλατάνια μας που αρρωσταίνουν και πεθαίνουν, όχι μόνον στις ακροποταμιές αλλά και στα μεσοχώρια. Η καταστροφή δεν είναι απλά οικολογική. Είναι κυρίως πολιτισμική. Διότι πλατάνια μπορούν να ξαναφυτευτούν αλλά τα αιωνόβια πλατάνια στις πλατείες, που είναι ταυτισμένα με την ιστορία των χωριών, συνήθως δείχνοντας και την ηλικία των κοινοτήτων, καθώς το φύτεμά τους συνιστούσε ιδρυτική συμβολική πράξη (παραπέμποντας βεβαίως και στην ίδια την ιστορία του κοινοτισμού), σαν ξεραθούν, μετατρέπονται από σύμβολα κοινοτικής ζωής σε εφιαλτικές εικόνες τέλους.
Υπήρξα πρόσφατα μάρτυρας ενός ανείπωτου θρήνου των λιγοστών ηλικιωμένων κατοίκων ενός χωριού της Ηπείρου για τον ξεραμένο πλάτανο της πλατείας. Είχα την αίσθηση ενός συμβολικού τέλους. Του τέλους ενός ιστορικού φαινομένου μακράς διάρκειας, του φαινομένου της κοινότητας ως οργανικής οντότητας, "βιώματος και όρου υπάρξεως", που θα έλεγε κι ο Κ. Καραβίδας.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το κείμενο που δημοσίευσε ο Βασίλης Νιτσιάκος στη σελίδα του στο Facebook προέρχεται από το βιβλίο του «ΕΘΝΟ – ΟΙΚΟΤΟΠΙΚΑ», Εκδόσεις ΙΣΝΑΦΙ, Ιωάννινα 2022.
