Στον απόηχο και στον προβληματισμό των συνεπειών μιας πρόσφατης πλημμύρας στην Πάρο, όπου τα νερά της έντονης βροχής διεκδίκησαν τον δρόμο τους προς τη θάλασσα, το ρέμα δηλαδή όπου από κτίσεως κόσμου κατέληγαν και το οποίο βρήκαν φραγμένο από αυτοκίνητα, έκαναν το αυτονόητο: Το άνοιξαν παίρνοντάς τα μαζί τους στη θάλασσα…

Η ίδια έντονη βροχή έπεσε και στην Τήνο, χωρίς να προκαλέσει τα ανάλογα προβλήματα. Αντιθέτως έδωσε την ευκαιρία σε μέλη του Πολιτιστικού και Περιβαλλοντικού Συλλόγου Τήνου «Αμπασάδα» να ανεβάσουν στο διαδίκτυο ένα βίντεο το όποιο έδειχνε τη λειτουργία μιας ξερολιθιάς τη στιγμή που επιτελούσε έναν από του κύριους ρόλους της, έκοβε την ορμή της πλημμύρας, φιλτράριζε τα νερά και τα οδηγούσε ήμερα στο δρόμο τους…

Ο πρώτος ρόλος της ξερολιθιάς, αυτού του επιβλητικού και εκτεταμένου φαινομένου στην νησιωτική κυρίως χώρα μας και στην ορεινή σε πολλά σημεία, χάρη στο οποίο και στέριωσαν άπειρες γενιές ανθρώπων και διαμόρφωσαν συνθήκες καλλιέργειας ήταν η προστασία του εδάφους από την διάβρωση και ο δεύτερος η κατακράτηση των νερών των ισχνών συνήθως βροχοπτώσεων, έτσι ώστε να εμπλουτίζεται ο υδροφόρος ορίζοντας και οι πηγές. Βλέποντας την έκταση και το μέγεθος των ξερολιθιών όπου ακόμη έχουν απομείνει στα νησιά του Αιγαίου αναγνωρίζουμε τον διαρκή και επί αιώνες κάματο των ανθρώπων να τις διατηρήσουν καθώς σε αυτές στηρίζονταν η επιβίωσή τους. Δικαίως οι ξερολιθιές έχουν αναγνωριστεί ως σημαντικό στοιχείο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας μας κι έτσι υπάρχει μια έγνοια για την διατήρηση και την φροντίδα τους.  

Το μυστικό όμως της ξερολιθιάς για να λειτουργήσει όπως πρέπει είναι κυρίως ο άνθρωπος και κυρίως αυτός που ξέρει καλά τον τόπο που θα την χτίσει. Ο άνθρωπος που θα έχει  πλήρη γνώση και εμπειρία των τοπικών φυσικών φαινομένων, κυρίως της βροχής γιατί αυτή είναι που τις απειλεί περισσότερο και από τα ασύδοτα κατσίκια. Ο γεωφυσικός προσανατολισμός και η ακολουθία στο ανάγλυφο κάθε περιοχής είναι επίσης σημαντικοί παράγοντες που διευκολύνουν την κατασκευή τους και φυσικά την διατήρησή τους. Ένας σημαντικός επίσης ρόλος της ξερολιθιάς είναι ότι από την ίδια σε περίπτωση καταστροφής της από κάποιο λόγο, μπορεί με τις ίδιες πέτρες να δημιουργηθεί μια καινούργια, αρκεί βέβαια να υπάρχουν ακόμη άνθρωποι με εμπειρία και υπομονή.

Όπως και να έχει όμως, αυτό που θα δημιουργήσει μια ανθεκτική και λειτουργική ξερολιθιά είναι τα χέρια του ανθρώπου και η ματιά του. Γιατί κάθε πέτρα, από τα θεμέλια μέχρι την κορυφή τους ζυγίζεται και εκτιμάται για την θέση που θα πάρει. Κάθε πέτρα πρέπει να δέσει με το σύνολο που υψώνεται και να είναι φιλική με τη διπλανή της. Το πλέξιμο δε μεταξύ τους είναι ένα εκπληκτικό και χάρη σε αυτό διατηρεί σταθερότητα και αντοχή. Όποιος κάτσει και μελετήσει μια ξερολιθιά θα διαπιστώσει την σοφία που κρύβουν μέσα τους, σοφία που τους έδωσε τον τίτλο του μνημείων της επιβίωσης των ανθρώπων.

Τα τελευταία χρόνια, μετά μάλιστα την καταστροφή πολλών ξερολιθιών στα νησιά του Αιγαίου έχει επανέλθει η επαναδημιουργία τους σε διάφορους χώρους, ιδίως τουριστικούς για λόγους κυρίως αισθητικής. Ο τρόπος όμως που δημιουργούνται ελάχιστα συνάδει με αυτόν της παράδοσης καθώς η ταχύτητα που πρέπει να γίνουν τα έργα και τα υλικά που χρησιμοποιούνται (τσιμέντο και τυχαίες πέτρες) παύουν να τις κάνουν λειτουργικές και τούτο φαίνεται σε περιπτώσεις έντονων καιρικών φαινομένων ενώ σε περίπτωση καταστροφής τους γίνονται ένας σωρός άχρηστα μπάζα!

Ο Σύλλογος «Αμπασάδα», όπως και ο ανάλογος «Μιτάτο της Αμοργού» καθώς και άλλοι σύλλογοι σε διάφορα σημεία της χώρας δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την προστασία της ξερολιθιάς και διοργανώνουν εκδηλώσεις με θεματικούς περιπάτους και ξεναγήσεις, εκπαιδευτικές δράσεις για παιδιά και εργαστήρια χτισίματος στο πεδίο για ενήλικες. Στόχος τους είναι να συμβάλουν στη διαφύλαξη της τεχνικής γνώσης και της μετάδοσής της στις επόμενες γενιές έτσι ώστε να συνεχίσει να λειτουργεί αυτή η τέχνη και να δημιουργηθεί ένα πιστοποιημένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα εκμάθησης της τέχνης της ξερολιθιάς, το οποίο θα καταρτίσει τεχνίτες σε όλο τον κυκλαδικό χώρο.