Γράφει η Μεταξούλα Μανικάρου

Εξερευνώντας τη διατήρηση της παράδοσης του Δημήτρη Λουκόπουλου από τους νέους

Ο Δημήτρης Λουκόπουλος, με την πρωτοποριακή του δουλειά στην καταγραφή της ελληνικής λαογραφίας, διατήρησε ζωντανή την ελληνική λαϊκή παράδοση και έθεσε τα θεμέλια για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Σε μια περίοδο όπου η τεχνολογία έχει κυριαρχήσει στην καθημερινή ζωή και ο μοντέρνος τρόπος ζωής φαίνεται να απομακρύνει τον άνθρωπο από την παράδοσή του, εμφανίζεται ένα φαινόμενο που προκαλεί έκπληξη. Οι νέοι, συχνά χωρίς να το συνειδητοποιούν, στρέφονται στην παράδοση, αναζητούν ρίζες και ταυτότητα μέσα από παραδοσιακές πρακτικές. Συνεχίζουν, λοιπόν, το έργο του Δημήτρη Λουκόπουλου και, συνδεόμενοι με κάτι αυθεντικό, λειτουργούν ως «αθέλητοι φύλακες». Η ματιά του Λουκόπουλου προσφέρει πολύτιμα εφόδια για μια σύγχρονη επανανοηματοδότηση της παράδοσης. Και η λαογραφία μπορεί να λειτουργήσει ως «γέφυρα» ανάμεσα στον παλιό και τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Ενδεικτικές αναφορές είναι οι ακόλουθες σύγχρονες πρακτικές που αντικατοπτρίζουν το πνεύμα του λαογράφου Δημήτριου Λουκόπουλου:

Συμμετοχή σε πολιτιστικούς συλλόγους και διοργάνωση τοπικών εκδηλώσεων. Οι νέοι  μαθαίνουν παραδοσιακούς χορούς, οργανώνουν εκδηλώσεις και φεστιβάλ με ποικίλη θεματική. Για παράδειγμα, ο χορός, το τραγούδι, τα παραδοσιακά φαγητά, οι ενδυμασίες και τα έθιμα αποτελούν μια σύγχρονη μορφή λαϊκής αναβίωσης.

 Ψηφιακές κοινότητες και κοινωνικά δίκτυα: Οι νέοι, αξιοποιώντας πλατφόρμες όπως το  Instagram, το TikTok ή το YouTube, ενθαρρύνονται να μοιράζονται φωτογραφίες ή ιστορίες από τοπικές παραδόσεις. Ακόμη, παρουσιάζουν τοπικές συνταγές ή συζητούν για τοπικά έθιμα, προβάλλουν παραδοσιακά τραγούδια, χορούς, φορεσιές. Με αυτόν τον τρόπο, διατηρούν οπτικοακουστικά στιγμιότυπα της τοπικής κουλτούρας.

Memes βασισμένα σε λαϊκές παροιμίες. Οι παροιμίες που κατέγραψε ο Λουκόπουλος προσαρμόζονται με χιουμοριστικό τρόπο μέσα σε σύγχρονο πλαίσιο και εμφανίζονται συχνά σε memes (μιμίδια = ιδέες, συμπεριφορές ή μοτίβα, τα οποία ως κομμάτια πολιτισμικής πληροφορίας,  μεταδίδονται από άτομο σε άτομο μέσω του διαδικτύου συχνά με τη  μορφή εικόνας, βίντεο ή κειμένου).  Για παράδειγμα: «Όπου ακούς πολλά κεράσια, κράτα μικρό καλάθι» για μια υπερβολική διαφήμιση. «Ο λύκος κι αν εγέρασε», για να σχολιάσει μια πολιτική είδηση.

Επαναπροσδιορισμός της λαϊκής παράδοσης μέσω της τέχνης. Νέοι καλλιτέχνες εμπνέονται από την παράδοση, την προσεγγίζουν με άλλο,  πιο σύγχρονο βλέμμα και, κρατώντας τα λαϊκά στοιχεία, δημιουργούν νέα καλλιτεχνικά έργα.

Εκπαιδευτικές δράσεις. Πολλά σχολεία και πανεπιστήμια οργανώνουν προγράμματα πολιτιστικής εκπαίδευσης και σεμινάρια, μέσα από τα οποία οι  νέοι, με βιωματικές και δημιουργικές δραστηριότητες, γνωρίζουν τα τοπικά ήθη και έθιμα και τις παραδοσιακές  τέχνες, όπως την κεραμική, την υφαντική και την ξυλογλυπτική.

Λαογραφικές έρευνες και ψηφιακά αρχεία. Νεότεροι ερευνητές και επιστήμονες συλλέγουν και αποθηκεύουν σε ψηφιακή μορφή προφορικές αφηγήσεις, παραδόσεις, τραγούδια και έθιμα, συμβάλλοντας έτσι στη διαφύλαξη και προβολή της λαογραφικής κληρονομιάς.

Συνεπώς, η σημερινή σχέση των νέων με τη λαογραφία δεν περιορίζεται στη νοσταλγία και την αναπόληση του παρελθόντος, αλλά αποτελεί μια δημιουργική επανασύνδεση του σήμερα με το χτες μέσα στο σύγχρονο περιβάλλον, ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο τη συνέχεια και τη διατήρηση της πολιτισμικής τους ταυτότητας. Με άλλα λόγια, γίνονται σύγχρονοι λαογράφοι, διατηρώντας την κληρονομιά του Δημήτρη Λουκόπουλου.

Η λαογραφική παρακαταθήκη του Δημήτρη Λουκόπουλου

Ο Δημήτρης Λουκόπουλος, στα «Προλεγόμενα» του βιβλίου του «Γεωργικά της Ρούμελης», αποτυπώνει το στίγμα και το χρέος της συγγραφής του, μέσα από τούτα τα λόγια: «Πλάι στη γεωργική ζωή της Ρούμελης έζησα τα καλύτερά μου χρόνια οι χαρές και οι λύπες της για πολύν καιρό ήτανε και δικές μου. Ο πόνος του γεωργού αισθανόμουν σαν να έβγαινε μέσα από την καρδιά μου. Τόσο πολύ τα έζησα, που εδημιούργησα μέρα με τη μέρα έναν έλεγχο μέσα μου και την ιδέα ενός καθήκοντος. Αυτό το συναίσθημα μπορώ να πω πως ήταν η αφετηρία όλης μου της κατοπινής εργασίας. Το κατά δύναμη, προσπάθησα να περισώσω  ό,τι μπόρεσα από τη ζωή που έφευγε   της ζωής αυτής δεν αισθανόμουν μόνο το γραφικό μέρος που θα ήτανε το λιγώτερο, ίσως και ανώφελο, μα και κάποιο άφωνο, ώρες ώρες επικό μεγαλείο, που με έκανε να θυμούμαι στιγμές της αιώνιας Ελλάδας, μέσα στα βάθη των αιώνων».

Σε τούτο το διάβα του, όσα έζησε, όσα άκουσε και όσα μίλησαν στην ψυχή του, ζωντανή μαρτυρία ολάκερης της ζωής του και πολύτιμα πετράδια της λαϊκής ψυχής, τα αποτύπωσε και αποθησαύρισε ως ανεκτίμητη παρακαταθήκη, αρχικά σε περιοδικά της εποχής του και, στη συνέχεια, σε βιβλία του διαχρονικής αξίας. Δούλεψε ο Λουκόπουλος όλη του τη ζωή με απαράμιλλη εργατικότητα και ευσυνειδησία, αφήνοντας πίσω του έναν πλούσιο αμητό πνευματικού έργου, που αποκτά το νόημα και το βάρος μιας μεγάλης μνήμης και μιας μεγάλης συνάμα προσφοράς. Και ήταν ο Λουκόπουλος από τους πρώτους που έτρεξε στο κάλεσμα του Ν. Γ. Πολίτη, πατέρα της Ελληνικής Λαογραφίας, για την πλαισίωση και τη στήριξη του λαογραφικού του έργου και υπήρξε, από τους πρώτους, επίσης, τακτικούς συνεργάτες του περιοδικού «Λαογραφία», που εξέδωσε η «Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία» (ΕΛΕ), το 1909, αμέσως μετά την ίδρυσή της. Και το περιοδικό «Λαογραφία» έδωσε «βήμα», σε μια εποχή που οι εκδόσεις των βιβλίων ήταν δύσκολη υπόθεση.

Κριτική αποτίμηση

Η συμβολή του Λουκόπουλου στην επιστήμη της Λαογραφίας υπήρξε ανεκτίμητη. Μια πρώτη άξια παρατήρησης καινοτομία του Λουκόπουλου αποτέλεσε το γεγονός ότι ο ίδιος, όπως προσφυώς αναφέρει ο Μ. Γ. Μερακλής, «οδηγημένος  ασφαλώς από τη λαογραφική του ιδιοφυΐα, έστρεψε αποκλειστικά την προσοχή του στη σύγχρονή του ζωή, και μάλιστα σ’ ένα συγκεκριμένο χώρο, την είδε ως ανεξάρτητη και αυτοτελή, άσχετα προς διαχρονίες και ιστορική συνέχεια, επιζητώντας να ανακαλύψει και να αποκαλύψει το πρόσωπο του σύγχρονού του Αιτωλού και Ρουμελιώτη χωρικού».

Η Μέλπω Μερλιέ, διευθύντρια του Μουσικού Λαογρα­φικού Αρχείου, η οποία συνεργάστηκε με τον Λουκόπουλο για δώδεκα χρόνια, συγκινήθηκε με την πλούσια ελληνικότητά του και γι’ αυτήν μιλά: «Η Μούσα του Λουκόπουλου ήταν η Ελλάδα. Έρωτας άγρυπνος, που λες γεννήθηκε μ’ αυτόν. Το πώς μιλούσε, το πώς αντιδρούσε στα  εξωτερικά κίνητρα, το πώς δημιουργούσε, τα πάντα φέρνανε τη σφραγίδα  την ελληνική. Προγονοπληξία δεν είχε, γιατί ο Λουκόπουλος δεν ήταν ψευτολόγος ήταν, χωρίς ίσως να το ξέρη, ένας από τους γνησιώτερους συνεχιστές της αιώνιας ελληνικής Παράδοσης. Θα ’πρεπε καλύτερα να πω πως εμπνευστής του ήταν ο ελληνισμός, που κλείνει μέσα του και την Ελλάδα».

Ο Λουκόπουλος, γνήσιο παιδί της Ρούμελης, παρακολούθησε με στοργή τους ανθρώπους του τόπου του, συνομίλησε μαζί τους,  έζησε τη ζωή τους με τρόπο ζεστό, συμμετείχε στον αγώνα τους, στις καθημερινές τους δραστηριότητες, χάρηκε στις χαρές τους και πόνεσε στις λύπες τους, γεύτηκε την ανοιχτοκαρδιά τους και τη λεβεντοσύνη τους, συγκινήθηκε δυνατά από τις εκδηλώσεις του νου και της ψυχής τους, αγάπησε και αγαπήθηκε. Γράφει ο Δ. Σταμέλος: «Η περιδιάβασή του στα ορεινά και τα πεδινά της Ρούμελης ιδιαίτερα, η συμμετοχή του στα διάφορα πανηγύρια, η παρακολούθηση των εορταστικών και άλλων εθιμογραφικών εκδηλώσεων, η αναζήτηση κύριων εκπροσώπων διαφόρων παραδοσιακών επαγγελμάτων (μαστόρων, καποτάδων, τσαρουχάδων, οργανοπαιχτών κ.λπ.) του έδωσαν τη χαρά σύμπραξης στη διαδικασία του εθίμου και της αυθεντικής καταγραφής του».

Η «εσωτερική παρόρμηση πάθους» για την επιτόπια έρευνα, η  αυτοπρόσωπη παρουσία και η προσαρμοστικότητά του στην προσπάθειά του να συλλέξει απευθείας πληροφορίες για τον λαό και τη ζωή του, ήταν ένα ακόμη προσόν του χαρακτήρα του, με το οποίο κέρδισε την εμπιστοσύνη, ακόμη και των πιο δύσπιστων, επιφυλακτικών και φοβισμένων ανθρώπων του λαού. Επισημαίνει χαρακτηριστικά ο Δημ. Λουκάτος: «Δεν είναι εύκολο πάντα να κερδίζη κανείς την εμπιστοσύνη του λαού. Χρειάζεται τέχνη και καλοσύνη, ακόμη κι υπομονή, για να μπορέση ο ερευνητής να σταθή ανάμεσά του ελεύθερος παρατηρητής και καταγραφέας της ζωής του. Τις ιδιότητες αυτές τις είχε σε μεγάλο βαθμό ο Λουκόπουλος». 

Ο Λουκόπουλος, ως φανατικός της αυτοψίας και της επιτόπιας έρευνας, διέθετε απλωμένη και ασκημένη ματιά, οξεία παρατήρηση για κάθε λεπτομέρεια, ζωντάνια και περιγραφική ενάργεια, ευαισθησία με την οποία πλησίαζε το ερευνώμενο αντικείμενό του, ζωηρό ενδιαφέρον, υπέρμετρο και φλογερό ενθουσιασμό για το συλλεκτικό του έργο. Γι’ αυτό τα έργα του είναι ευκολοδιάβαστα, σε ειδήμονες και μη, και ως πληροφοριακές πηγές έχουν και θα έχουν για την ελληνική λαογραφία μόνιμη αξία.

Η καταγραφή, μάλιστα, των πνευματικών μνημείων του λαϊκού πολιτισμού της Αιτωλίας, γίνεται με απόλυτη ακρίβεια, φυσικότητα, πιστότητα, ειλικρίνεια, υποδειγματικό τρόπο και απλότητα, ώστε να έχει την ικανότητα να παίρνει μαζί του τον αναγνώστη. Χαρακτηριστικές οι συχνά παρατιθέμενες φράσεις του: «ήκουσα και κατέγραψα», «κατέγραψα καθ’ υπαγόρευσιν», «κατέγραψα αυτολεξεί εκ στόματος». Δεν είναι παρά ο «φωνογράφος», δηλαδή το αποτύπωμα της φυσικής λαϊκής έκφρασης και ομιλίας. 

Για την επιμονή του Λουκόπουλου στην απόδοση του γλωσσικού ιδιώματος σχολιάζει ο Θ. Παπαθανασόπουλος: «Ξεχωριστά πρόσεξε τη γλώσσα. Προσπάθησε να μείνει  πιστός στο γλωσσικό ιδίωμα της περιφέρειας που περιγράφει, γιατί το αντίθετο θα ήταν παραγνώριση του χαρακτήρα της ερ­γασίας του. Βέβαια ένας παρόμοιος τρόπος προβολής των λαογραφικών ενδιαφερόντων δημιουργεί αρκετές δυσκολίες για όσους θελήσουν να τον διαβάσουν. Ωστόσο πρέπει να είναι βέ­βαιοι ότι θ’ αποζημιωθούν από την άλλη πλευ­ρά, γιατί θα ’χουν ακόμα μια φορά την ευκαιρία να θαυμάσουν τον απέραντο πλούτο της γλώσ­σας μας που είναι ζωντανή στο στόμα του λαού, και έχει τη χάρη, τη δροσιά και ομορ­φιά που έχουν όλα τα λαϊκά δημιουργήματα».

Ο αρχαιολόγος Γ. Σωτηριάδης ήταν εκείνος που μύησε τον Λουκόπουλο στον δημοτικισμό, όταν, στα 1897, μετέβη στο Θέρμο για τις αρχαιολογικές του έρευνες. Ο λαϊκός, βέβαια, λόγος προϋπήρχε στον νεαρό δάσκαλο, απλώς ο Σωτηριάδης ενίσχυσε την πρόθεσή του για την καλλιέργεια και την καθιέρωση της δημοτικής.  Στη συνέχεια, η γνωριμία του με τον αρχαιολόγο και λαογράφο Κ. Α. Ρωμαίο, στα 1911, φούντωσε ακόμη περισσότερο τον ενθουσιασμό του και τη φλόγα του για τη γλώσσα του λαού. Αποκαλυπτικά είναι τα όσα σχετικά γράφει ο Ρωμαίος: «Οι λαογραφικές εργασίες του Λουκόπουλου δεν είναι βέβαια επιστημονικές με την σημασία και την έκταση που έχουν οι εργασίες του Πολίτη, του Κυριακίδη και άλλων. Αλλ’ όμως είναι απαλλαγμένος από την ιστορική πληγή της καθαρεύουσας, που η αχρηστία της πουθενά δεν είναι τόσο φανερή και επιζή­μια όσο στην εξεικόνιση της λαϊκής ζωής. Έπειτα μας φέρνουν δροσιά και υγεία και φως -πολύ φως- από τα αγνοημένα λαϊκά στρώματα των χωριών μας. Και κάνουν, το σπουδαιότερο, τη σοβαρότατη υπόδειξη, ότι στο μέλλον η λαογραφική μας επιστήμη πρώτο και κύριο σκοπό θα έχει την άξια εκτίμηση της πλούσιας αυτής λαϊκής ζωής, όχι αποκλειστικά για την αρχαία της καταγω­γή, αλλά διότι και μόνη της το αξίζει».

Η σημασία της προσφοράς του έργου και της όλης παρουσίας του Λουκόπουλου έγκειται, όπως σημειώνει ο Μ. Μερακλής, σε μια «ευνοϊκή συγκυρία», ότι ο Λουκόπουλος δεν πέρασε από Πανεπιστήμιο ούτε διέθετε πανεπιστημιακούς και άλλους μεταπτυχιακούς ευρωπαϊκούς τίτλους. Και συνεχίζει, εξηγώντας ότι «οι πνευματικές επιστήμες ή επιστήμες του ανθρώπου, όσες διδάσκονταν τότε στο ελληνικό πανεπιστήμιο, βρίσκονταν προσκολλημένες στο αίτημα της παντί σθένει αποδείξεως της μακραίωνης ιστορικής και πολιτισμικής συνέχειας του ελληνικού έθνους, ρίχνοντας όλο το βάρος στην προσπάθεια αυτής της απόδειξης και μετατρέποντας το ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό παρόν της Ελλάδας σε αξία υποτιμημένη, ως εξαρτημένη από την αξία της αρχαίας Ελλάδας». Ο Λουκόπουλος ήταν «ασπούδαχτος», χωρίς ειδικές λαογραφικές σπουδές, όπως οι λαϊκοί τεχνίτες, αλλά με το αλάθητο ένστικτό του κατόρθωσε να ξεπεράσει τη στυγνή και ξερή επιστημονική γνώση από καθέδρας ή από το γραφείο.

Ο Δημήτρης Λουκόπουλος, αυτός ο εραστής της παράδοσης, ο ιδιοφυής λαογράφος, ο αρχιμάστορας της γλώσσας του λαού, ο αχάλαστος Έλληνας, έδειξε το πνευματικό του ανάστημα στα λίγα χρόνια που έζησε, «προικίζοντάς μας με μια κληρονομιά και βαρύνοντάς μας μ’ ένα χρέος: με την κληρονο­μιά της πνευματικής του δουλειάς, και με το χρέος να μην τον λησμονούμε».

Συμπεράσματα

Και για να κλείσουμε ένα μεγάλο θέμα, όσο είναι μπορετό να το κλείσουμε, υποστηρίζουμε ότι δεν είναι μόνο η συστηματική ανίχνευση, η  γλωσσική απόδοση και η ζωντανή μαρτυρία, προτερήματα του Λουκόπουλου με τα οποία ξεδιπλώνει ατόφια τη λαϊκή ψυχή. Είναι κάτι άλλο πιο σοβαρό και πάνω απ' όλα αυτά. Είναι η αγάπη του Λουκόπουλου. Η αγάπη του για τη γη του, που βαθιά ποτίστηκε από αυτήν. Η αγάπη του για τον λαό, που ταυτίστηκε μαζί του. Και είναι αυτή η αγάπη του που έδωσε διαστάσεις και διάρκεια στην αρχέγονη ρίζα…

Ο λαογράφος Δημήτρης Λουκόπουλος (1874, Αρτοτίνα Δωρίδας - 1943, Κεφαλόβρυσο Αιτωλοακαρνανίας, σημερινό Θέρμο)

Εικόνες σύγχρονων λαογράφων που αποτυπώνουν την ατμόσφαιρα μελέτης και σεβασμού προς την ελληνική παράδοση, με στοιχεία όπως παλιά βιβλία, χειρόγραφα και λαογραφικά αντικείμενα

Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, συγγραφέας, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Για περισσότερες πληροφορίες,

βλ. εδώ