Γράφει η Μεταξούλα Μανικάρου

Η εμφάνιση και η διαδρομή της Μαφάλντας

Η Μαφάλντα γεννήθηκε με έναν μάλλον ανορθόδοξο τρόπο. Το 1962 ο σκιτσογράφος Quino (ψευδώνυμο του Joaquin Salvador Lavado / Χοακίν Σαλβαδόρ Λαβάδο, 1932-2020) δέχεται μια επαγγελματική πρόταση. Η εταιρεία ηλεκτρικών ειδών Mansfield αναθέτει σε αυτόν να σχεδιάσει μια χιουμοριστική σειρά/κόμικ, με αφορμή μια διαφημιστική εκστρατεία για μια νέα μάρκα πλυντηρίων, που επρόκειτο να κυκλοφορήσει στο εμπόριο. Και επειδή στη λέξη της εταιρείας υπήρχαν το M και το A, o μοναδικός όρος που έθεσαν στον δημιουργό ήταν να διαλέξει ένα όνομα που να έχει αυτά τα δύο γράμματα. Ο Κίνο εμπνέεται από την Nancy (του Ernie Bushmiller) και την Lucy (του Charles M. Schulz) και, στις 15 Μαρτίου του 1962, πρωτοσχεδιάζει τη Μαφάλντα. Τελικά, η εταιρεία κλείνει,  η διαφημιστική καμπάνια ματαιώνεται και ο νεαρός δημιουργός κρατά τα δικαιώματα του μικρού κοριτσιού.

Δύο χρόνια αργότερα ο Κίνο ξαναθυμάται τη Μαφάλντα, την ανασύρει από το συρτάρι του και τη μετατρέπει σε ηρωίδα ενός κόμικ που άρχισε να δημοσιεύεται στο εβδομαδιαίο περιοδικό «Primera Plan», στις 29 Σεπτεμβρίου του 1964  -ημερομηνία γέννησής της, κατά τον δημιουργό της. Ακολουθούν και άλλες δημοσιεύσεις σε εφημερίδες και περιοδικά μέχρι το 1973. Τα επόμενα χρόνια η Μαφάλντα εμφανίζεται σε ιστορίες του Κίνο, κυρίως, για την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κοσμεί την αφίσα της UNICEF για τη Συνθήκη των Δικαιωμάτων του Παιδιού (1976).

Η διασημότερη εξάχρονη κόρη  υπήρξε πολύ δημοφιλής στη Λατινική Αμερική και στην Ευρώπη. Ο Quino αρνήθηκε να μεταφερθεί η Μαφάλντα σε άλλο μέσο, παρά μόνο σε μορφή animation, που είναι και το πιο κοντινό στο κόμικ. Παρά την αντίδρασή του, πέρασε και στην κινούμενη εικόνα και έγινε κινηματογραφική ταινία.

Ποιος είναι ο Quino (Κίνο)

Ο Quino (το πραγματικό του όνομα ήταν Χοακίν Σαλβαδόρ Λαβάδο / Joaquín Salvador Lavado, Ισπανία 17 Ιουλίου 1932-Μπουένος Άιρες, Αργεντινή 30 Σεπτεμβρίου 2020) ήταν Αργεντίνος σκιτσογράφος  Η οικογένειά του μετανάστευσε στην Αργεντινή μετά το ξέσπασμα του Ισπανικού Εμφυλίου. Σε ηλικία δεκατριών ετών μπήκε στη Σχολή Καλών Τεχνών της πόλης του. Στα δεκαεπτά του διέκοψε τις σπουδές του για να αφιερωθεί στο μεγάλο του πάθος, τη γελοιογραφία και το σκίτσο, και σύντομα άρχισε να δημοσιεύει σχέδια και κόμικς σε διάφορα εβδομαδιαία περιοδικά. Το 1951 μετακόμισε στο Μπουένος Άιρες, για να αποχωρήσει το 1976, με το στρατιωτικό πραξικόπημα και να εγκατασταθεί πρώτα στο Μιλάνο και ύστερα στη Μαδρίτη. Στην Αργεντινή επέστρεψε επτά χρόνια αργότερα, με την κατάλυση της δικτατορίας και  μοίραζε τον χρόνο του μεταξύ του Μπουένος Άιρες, της Μαδρίτης και του Μιλάνου. Το 2008 ο Κίνο επισκέφθηκε την Ελλάδα ως επίσημος προσκεκλημένος του φεστιβάλ του περιοδικού «Βαβέλ» εκείνης της χρονιάς.

Το 2017 αποσύρθηκε οριστικά στην Αργεντινή σχεδόν τυφλός από εκφυλιστικό γλαύκωμα και στις 30 Σεπτεμβρίου του 2020 άφησε την τελευταία του πνοή, από εγκεφαλικό, σε ηλικία ογδόντα οκτώ ετών.

Όλη η σειρά της Μαφάλντας κυκλοφόρησε σε περιόδους χούντας και όμως ο Κίνο δεν λογοκρίθηκε από τη στρατιωτική δικτατορία. Στις επανειλημμένες υποδείξεις των εκδοτών του να απαλύνει την αιχμηρότητα κάποιων φράσεων, ο Κίνο αντέτεινε  ότι δεν  στοχοποίησε ποτέ  κάποιον συγκεκριμένο πολιτικό, δεν  επιτέθηκε στην εκκλησία, στον στρατό και πολλά μηνύματά του ήταν συγκαλυμμένα στον αλληγορικό και μεταφορικό του λόγο. 

Δέχτηκε, όμως, διαρκή  κριτική από τα δύο μεγάλα κόμματα της Αργεντινής, πράγμα το οποίο τον επηρέασε αρνητικά. Οι αριστεροί θεωρούσαν τη Μαφάλντα υπερβολικά υποταγμένη στην αστική ιδεολογία. Οι δεξιοί καυτηρίαζαν το γεγονός ότι ο Κίνο ήταν πολύ επικριτικός όσον αφορά τα εθνικά χαρακτηριστικά. Απογοητευμένος, σταμάτησε να εικονογραφεί την ηρωίδα του το 1973, ισχυριζόμενος ότι ήθελε να αποφύγει να επαναληφθεί. Η πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Το μεταβαλλόμενο πολιτικό τοπίο στην Αργεντινή -το 1976 έγινε το στρατιωτικό πραξικόπημα- είχε επηρεάσει την απόφασή του και όπως δήλωσε: «Αν συνέχιζα να σκιτσάρω τη Μαφάλντα, θα με είχαν πυροβολήσει».

Ο αγώνας του, μέσω των σκίτσων του, ενάντια στον αυταρχισμό, στη χυδαιότητα, στην κατάχρηση και στη διαφθορά, η ακλόνητη λαχτάρα του να αλλάξει τον κόσμο μέσω του χιούμορ αποτέλεσαν στοιχεία της επιτυχίας του και του εξασφάλισαν πολλά διεθνή βραβεία και διακρίσεις. Ο ίδιος είπε χαρακτηριστικά: «Μπορώ να πω τι είμαι εγώ: ένας απαισιόδοξος, που ωστόσο έχει την ψευδαίσθηση ότι η δουλειά του μπορεί να αλλάξει τα πράγματα». Και για τη Μαφάλντα: «Πιστεύω πως η Μαφάλντα θα πάψει να ενδιαφέρει τα παιδιά όταν αντιληφθούν ότι δεν παίζει με τα κομπιούτερ και τα άλλα μηχανήματα που τους αρέσει να σκαλίζουν».

Ένας αστεροειδής που ανακαλύφθηκε τον Ιανουάριο του 1999 πήρε το όνομά του: 27178 Quino.

Η παρέα της Μαφάλντας

Στο κόμικ συναντάμε και μια σειρά από άλλους χαρακτήρες, οι οποίοι αποτελούν το περιβάλλον στο οποίο ζει και κινείται η ηρωίδα. Καθένας από τους χαρακτήρες αυτούς αντανακλά και κάποιο στερεότυπο ή ιδεολογία, συνιστά, δηλαδή, αρχέτυπο συγκεκριμένων πολιτικών ιδεολογιών και κοινωνικών τάξεων. Και ο Quino ήξερε να αποφεύγει ως έναν βαθμό τη λογοκρισία, λέγοντας τα πάντα μέσα από τα αθώα παιδικά στόματα. 

Ο Φελίπε, ένα παιδί στην ηλικία της Μαφάλντας, με πεταχτά δόντια και ένα τσουλούφι που θυμίζει καρότο, μονίμως αγχωμένος λόγω των σχολικών του υποχρεώσεων, αφελής, δειλός, χωρίς αυτοπειθαρχία, ονειροπόλος, αναβλητικός και απαισιόδοξος, αρέσκεται στο να διαβάζει το κόμικ «Μοναχικός Καβαλλάρης» και συχνά μπερδεύει τη φαντασία με την πραγματικότητα.

Η Σουσανίτα, μικροαστή, εγωκεντρική, κουτσομπόλα, επιφανειακή, ευπροσάρμοστη, ονειρεύεται να παντρευτεί έναν πλούσιο και όμορφο άντρα, να αποκτήσει πολλά παιδιά, να γίνει νοικοκυρά, ενώ διαφοροποιείται από τη φίλη της, τη Μαφάλντα.

Ο Μανολίτο, ο γιος ενός Ισπανού μετανάστη ιδιοκτήτη καταστήματος, προσγειωμένος, συντηρητικός, φιλοχρήματος, παραδομένος στον μικροαστικό νεοπλουτισμό, στο σχολείο καλός στα μαθηματικά, ονειρεύεται να γίνει σπουδαίος επιχειρηματίας μιας αλυσίδας σούπερ μάρκετ, αντιπροσωπεύοντας τον καπιταλισμό.

Ο Μιγκελίτο, ο πιο νέος και αθώος της παρέας, εγωκεντρικός, με ιδιαίτερη προσωπικότητα, εξοργίζει με τις αφελείς ερωτήσεις του και συνάμα εκπλήσσει με τη λογική του και τους φιλοσοφικούς του στοχασμούς. Είναι μετανάστης από την Ιταλία, με έναν παππού που θαυμάζει τον Μουσολίνι, ενώ στον ίδιο αντανακλάται ο φασισμός.

Ο Γκίγιε ή Νάντο, ο μικρός αδερφός της Μαφάλντας, ακόμη νήπιο, λατρεύει τη σούπα, σε αντίθεση με την αδερφή του.

Η Λιμπερτάδ (Ελευθερία), παρότι εξαιρετικά μικροκαμωμένη, πνευματώδης, οξυδερκής, πεισματάρα και επαναστάτρια με ριζοσπαστικές ιδέες, το μόνο παιδί της παρέας με προσωπικότητα που μπορεί να σταθεί δίπλα στη Μαφάλντα, αποτελεί ένα έμμεσο σχόλιο για την πολιτική κατάσταση της εποχής στην Αργεντινή.

Η χελώνα, ένα κατοικίδιο που εμφανίζεται με το όνομα «Γραφειοκρατία».

Η υδρόγειος σφαίρα, μια βαριά τραυματισμένη ασθενής που χρειάζεται πολλή φροντίδα και περιποίηση και με την οποία μοιράζεται η Μαφάλντα τους προβληματισμούς της.

Ο πατέρας (Τομάς) με το 2CV αυτοκίνητο, δουλεύει ως ασφαλιστής, ασχολείται με την κηπουρική και αγανακτεί με την αντισυμβατική κόρη του.

Η μητέρα (Ρακέλ), μια απλή νοικοκυρά, που εγκατέλειψε τις σπουδές της και αφοσιώθηκε στο σπίτι και την οικογένειά της.

Η Μαφάλντα στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα η Μαφάλντα έκανε την εμφάνισή της στο περιοδικό «Κολούμπρα». Το περιοδικό κυκλοφόρησε για πρώτη φορά τον Μάιο του 1978. Αποτέλεσε πρωτοποριακό έντυπο για τα ελληνικά δεδομένα, καθώς είχε «συνείδηση του ενήλικου αντικειμένου του». Πράγματι, ήταν το πρώτο περιοδικό με αμιγώς κόμικς στα περιεχόμενά του και οι ιστορίες δεν απευθύνονταν στο παιδικό και εφηβικό κοινό, όπως ήταν τότε τα περιοδικά «Κλασσικά Εικονογραφημένα» και «Μίκυ Μάους». Τα κόμικς του «Κολούμπρα» ήταν σε μεγάλο βαθμό πολιτικοποιημένα, αφού το περιοδικό κυκλοφόρησε τέσσερα χρόνια μετά τη μεταπολίτευση. Το γεγονός ότι και η Μαφάλντα συμπεριλαμβανόταν στην «Κολούμπρα» πιστοποιεί την πολιτικο-κοινωνική της διάσταση. Το περιοδικό έκλεισε μετά από δεκαπέντε τεύχη, τον Σεπτέμβριο του 1979. Η εικόνα του τελευταίου εξώφυλλου απεικόνιζε τη Μαφάλντα και τον φίλο της Μανολίτο οπλισμένους και αποφασισμένους να «αντιμετωπίσουν την… πραγματικότητα». Αργότερα, η Μαφάλντα παρουσιάστηκε σε περιοδικά που σημάδεψαν την ελληνική ενήλικη σκηνή κόμικς, όπως η «Βαβέλ» και το «Παρά Πέντε». Επί μακρόν φιλοξενήθηκε στην εφημερίδα «Τα Νέα», όπου η πρώτη της εμφάνιση έγινε στις 24 Ιουλίου 1989.

Η εποχή της Μαφάλντας και οι προβληματισμοί της

Η Μαφάλντα ζει σε μια εποχή κατά την οποία η ανθρωπότητα βιώνει την κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου, ενώ πολιτικοί και  κοινωνικοί αγώνες ξεσπούν σε όλο τον κόσμο. Η Μαφάλντα γίνεται η φωνή των Αργεντινών που ανησυχούν για τα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα της χώρας τους, την αποδυνάμωση της δημοκρατίας και αναζητούν κοινωνικό εκσυγχρονισμό, πολιτιστική και πολιτική ριζοσπαστικοποίηση.

Η Μαφάλντα, ένα κοριτσάκι πέντε με έξι ετών, ως χαρακτήρας είναι υπερβολικά περίεργη και διερευνητική, επιθετική, δυναμική και  ασυμβίβαστη, υπαρξιακά ανήσυχη, σκεπτόμενη, με δυνατό μυαλό και κριτική σκέψη, ξεροκέφαλη, αιχμηρή και είρων, με αδάμαστη φαντασία και παιδική αφέλεια που συνδυάζονται με ενήλικη αντίληψη.

Με αφοπλιστικά εύστοχες ερωτήσεις, που φέρνουν σε αμηχανία τους μεγάλους, ενδιαφέρεται, προβληματίζεται και εκφράζει τις αγωνίες της γενιάς του 1960, αρνείται να προσαρμοστεί στην υπάρχουσα κατάσταση του κόσμου των ενηλίκων, τους οποίους και καταγγέλλει για τη στάση τους απέναντι στα φλέγοντα ζητήματα της εποχής της. Στρατευμένη υπέρ της ανθρωπότητας και του πλανήτη, μάχεται για έναν καλύτερο  κόσμο. Ενδεικτικά κάποιοι προβληματισμοί της διάσημης μικρής Αργεντικής είναι οι εξής:

• Έρχεται σε αντίθεση και αντιπαράθεση με τα γονεϊκά πρότυπα και ασκεί αμείλικτη και απροκάλυπτη κριτική. Οι γονείς της, εξαιτίας των ανηλεών ερωτήσεών της, μένουν άφωνοι, νιώθουν αμήχανα, άλλοτε τρομοκρατούνται και άλλοτε οδηγούνται  στα πρόθυρα νευρικής κρίσης.
• Μισεί τη σούπα, που, τόσο συχνά φτιάχνει η μητέρα της, και σκαρφίζεται χίλιους δυο τρόπους για να αποφύγει να τη φάειž μια έμμεση αναφορά στα στρατιωτικά πραξικοπήματα, τα οποία με την βία επιβάλλονταν στους λαούς.
• Αναρωτιέται και προβληματίζεται για τα μεγάλα και διαχρονικά προβλήματα του κόσμου, όπως ο πόλεμος, τα πυρηνικά όπλα, η ειρήνη, η φτώχεια, η πείνα, οι  ανθρώπινες σχέσεις και αξίες, τα δικαιώματα των παιδιών, η παιδεία, ο υπερπληθυσμός, η κλιματική αλλαγή, η παγκόσμια οικονομία, η τεχνολογία, οι διεθνείς σχέσεις, η πολιτική, κ.ά.
• Το ασυμβίβαστο κοριτσάκι δεν δέχεται να ενσωματωθεί σ’ έναν κόσμο όπου δεν διασφαλίζονται θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και δεν κατοχυρώνονται πανανθρώπινες αξίες.
• Η Μαφάλντα χαρακτηρίζεται από αχαλίνωτη φαντασία. Τα παιγνίδια, όμως,  που επινοεί για να παίξει με τους φίλους της αναφέρονται στις πολιτικές και κοινωνικές δομές και πρακτικές, με σκοπό να καταγγείλει τα κακώς κείμενα.
• Η Μαφάλντα, τελικά, είναι ένα αγανακτισμένο παιδί, μια εξάχρονη αμφισβητίας, με πολιτική και κοινωνική συνείδηση που μάχεται για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια σε όλους τους τομείς και τα επίπεδα της ζωής.

Καταπληκτικές σκέψεις

Η ιδιαίτερα τρομερή και θρυλική πιτσιρίκα, πρώιμα συνειδητοποιημένη κοινωνικά και πολιτικά, Μαφάλντα εκπλήσσει, αιφνιδιάζει τον αναγνώστη και του προκαλεί το γέλιο, κάποτε πικρό. Καταφέρνει, όμως, με τη φαινομενική αθωότητά της και την ευστοχία των παρατηρήσεών της, από τη δική της ανθρωπιστική της οπτική γωνία, να διοχετεύει τα μηνύματά της στον ενήλικο κοινό. Δεν είναι τυχαίο που ο Quino χρησιμοποίησε τη φιγούρα ενός μικρού παιδιού για να δείξει ότι τα προβλήματα της ανθρωπότητας είναι αντιληπτά ακόμη και από ένα παιδί. Η Μαφάλντα βλέπει τον κόσμο μέσα από τα μάτια ενός κατασταλαγμένου και προβληματισμένου ενήλικα, ο οποίος, όμως, δεν έχει χάσει την παιδικότητά του. Ένα τρομερό παιδί που διεκδικεί το δικαίωμά του να παραμείνει παιδί και που οι δηλώσεις του και οι ανησυχίες του είναι σήμερα περισσότερο επίκαιροι παρά ποτέ.

Ο Ουμπέρτο Έκο χαρακτήρισε τη Μαφάλντα ως έναν «κατάσκοπο των ηθών». Και συνέχισε: «Η Μαφάλντα δεν είναι απλώς ένα ακόμη πρόσωπο στα κόμικς. Είναι ίσως ΤΟ πρόσωπο της δεκαετίας του 1970».

Μπορείτε να περιηγηθείτε την επίσημη ιστοσελίδα του Quino (Κίνο) εδώ

Η Nancy, η φιγούρα από την οποία εμπνεύστηκε ο Quino τη Μαφάλντα του

Η Lucy, η φιγούρα από την οποία εμπνεύστηκε ο Quino τη Μαφάλντα του

Ο Αργεντινός κομίστας Quino

Η παρέα της Μαφάλντας

Άγαλμα της κωμικής φιγούρας Μαφάλντας από τον Pablo Irrgang στο Οβιέδο/Ισπανία

Ο κομίστας Quino ποζάρει με γλυπτό της Μαφάλντας, Ισπανία (2014)

Ποιά είναι η Μεταξούλα Μανικάρου

Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, συγγραφέας, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. εδώ