Γράφει η Μεταξούλα Μανικάρου

Γενικά στοιχεία

Ο Ακάθιστος Ύμνος, οι τόσο δημοφιλείς «Χαιρετισμοί» στην Παναγία, αποτελεί ένα από τα πλέον σημαντικά υμνογραφικά κείμενα της Βυζαντινής περιόδου. Συνδέεται όχι μόνο με την εκκλησιαστική (λατρευτική) ζωή των Χριστιανών, αλλά και με την εθνική πορεία του Γένους. Ο Ελληνισμός αναγνώρισε στο πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου την «Υπερμάχο Στρατηγό», τη «σκέπη» και την προστασία του.

Ο Ακάθιστος Ύμνος, ένα αριστούργημα  της βυζαντινής υμνογραφία, είναι γραμμένος πάνω στους κανόνες της ομοτονίας, ισοσυλλαβίας και εν μέρει της ομοιοκαταληξίας. Η γλώσσα του είναι μεγαλειώδης, σοβαρή και ποιητική και πλουτίζεται από κοσμητικά επίθετα και πολλά σχήματα λόγου (αντιθέσεις, μεταφορές, κ.λπ.).

Οι Χαιρετισμοί εξυμνούν σε ποιητική γλώσσα, με εκφράσεις χαράς και αγαλλίασης σε θριαμβευτικό τόνο,  τις βασικές διδασκαλίες της Ορθοδοξίας, όπως την ενανθρώπιση του Χριστού μέσω της Θεοτόκου (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου), την αγνότητα της Παναγίας, αλλά και τον ρόλο της για τη σωτηρία του ανθρώπου, τον αγώνα του ανθρώπου και τη βοήθεια που ζητά, προκειμένου να ενωθεί με τον Θεό, τις βαθύτερες δογματικές προεκτάσεις της Ενανθρώπισης του Κυρίου και τον σκοπό της, που είναι η σωτηρία των πιστών. Και σε όλα αυτά προτάσσονται τα 144 συνολικά «Χαῖρε» (Χαιρετισμοί προς τη Θεοτόκο), ως ποιητικός εμπλουτισμός, που παραπέμπει στον χαιρετισμό του του Γαβριήλ («Χαῖρε Κεχαριτωμένη»), κατά το Ευαγγέλιο (Λουκ. α΄ 28).

Δομή

Οι Χαιρετισμοί της Παναγίας, όπως λέγεται αλλιώς ο Ακάθιστος Ύμνος, είναι ένα ποίημα που αποτελείται από 24 στροφές, που λέγονται «οίκοι». Κάθε «οίκος» αρχίζει στη σειρά από ένα γράμμα των 24 της αλφαβήτου (σε ελληνική αλφαβητική ακροστιχίδα, από το Α ως το Ω) και τελειώνει πάλι στη σειρά με τη λέξη «Χαίρε, Νύμφη ανύμφευτε» ο ένας «οίκος» και «Αλληλούια» ο άλλος. Το όλο ποίημα χωρίζεται σε 4 ίσα μέρη/κομμάτια, τις «στάσεις» και η καθεμιά «στάση» έχει 6 στροφές «οίκους».

Η Ορθόδοξη Εκκλησία ψάλλει τους Χαιρετισμούς κάθε Παρασκευή βράδυ, τις πρώτες 5 εβδομάδες που προηγούνται του Χριστιανικού Πάσχα, κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής. Για την ακρίβεια, οι Χαιρετισμοί ψάλλονται σε 4 κομμάτια («4 στάσεις») από ένα κάθε Παρασκευή, ενώ την 5η Παρασκευή ψάλλεται ολόκληρο το έργο. Το έτος 2025 η ακολουθία των Χαιρετισμών έχει ως εξής: Α΄ Χαιρετισμοί: Παρασκευή 7 Μαρτίου. Β΄ Χαιρετισμοί: Παρασκευή 14 Μαρτίου 2025. Γ΄ Χαιρετισμοί: Παρασκευή 21 Μαρτίου 2025. Δ΄ Χαιρετισμοί: Παρασκευή 28 Μαρτίου 2025. Ακάθιστος Ύμνος: Παρασκευή 4 Απριλίου 2025

Το ιστορικό περιβάλλον της δημιουργίας των Χαιρετισμών

Ορόσημο και πλέον συγκλονιστική σελίδα για τη βυζαντινή ιστορία είναι η συνδυασμένη επίθεση των Αβάρων από τη Δύση και των Περσών από την Ανατολή εναντίον της Κωνσταντινούπολης, τον Αύγουστο του 626. Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος απουσίαζε σε εκστρατεία του στη Μικρά Ασία εναντίον των Περσών και η Πόλη κινδύνευε να πέσει στα χέρια των εχθρών. Τελικά, οι Βυζαντινοί επικράτησαν θριαμβευτικά ύστερα από τη λιτανεία της εικόνας της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας, γύρω από τα τείχη, οπότε και απέδωσαν τη νίκη τους στην Παναγία. Ύστερα από το γεγονός αυτό, το βράδυ της ίδια μέρας, σύσσωμος ο λαός και οι επίσημοι, με επικεφαλής τον Πατριάρχη Σέργιο, συγκεντρώθηκαν στον Ναό της Θεοτόκου των Βλαχερνών  και απέδωσαν τα «νικητήρια» και την ευγνωμοσύνη τους στην Παναγία, την «Υπέρμαχο Στρατηγό». Τότε έψαλαν τον ευχαριστήριο ύμνο, που ονομάστηκε «Ακάθιστος», γιατί κανένας τους δεν κάθισε καθόλη τη διάρκεια της νύχτας.

Ο συγγραφέας, οι συνθήκες και ο χρόνος της σύνθεσης του ύμνου αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα και δυσκολότερα φιλολογικά προβλήματα. Κατά την επικρατούσα άποψη, δεν ήταν δυνατόν να συντέθηκε ο ύμνος σε μια νύχτα, αλλά μάλλον νωρίτερα. Απλώς, εκείνη τη νύχτα ο ύμνος εψάλη «ορθοστάδην». Η παράδοση αποδίδει τον Ακάθιστο Ύμνο στον μεγάλο βυζαντινό υμνογράφο του 6ου αιώνα, Ρωμανό τον Μελωδό. Είναι, βέβαια, αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι ο ύμνος ψαλλόταν ως ευχαριστήρια ωδή προς την «Υπέρμαχο Στρατηγό» του Βυζαντινού κράτους και σε άλλες παρόμοιες περιπτώσεις νικηφόρας αντίστασης του στρατού και λαού κατά των επιδρομέων.

Καταληκτικές σκέψεις

Οι Χαιρετισμοί, ο υψηλότερος, ο οσιότερος και θεοπρεπέστερος ευχαριστήριος Ύμνος προς την Υπεραγία Θεοτόκο, μπορούν να διαβάζονται οποιαδήποτε ώρα της ημέρας και ειδικότερα πριν τον νυχτερινό ύπνο. Στο Άγιο Όρος υπάρχει πληροφορία της Θεοτόκου, ότι «Όποιος διαβάζει κάθε μέρα τους Χαιρετισμούς της, αναλαμβάνει η Παναγία να τον σώσει ενώπιον του Υιού της».

Ο Μακαριστός Γέροντας Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης έλεγε σχετικά με τους  Χαιρετισμούς: «Όταν λέμε τους Χαιρετισμούς στην Παναγία μας, τότε Εκείνη χαίρεται, επειδή βλέπει την ανιδιοτελή αγάπη των παιδιών Της που Την επαινούν και Την λατρεύουν. Και, όπως είναι φυσικό, τότε συγκινείται και βοηθά απλόχερα τα παιδιά Της. Όταν, όμως, συνέχεια το πάμε, ‘‘Υπεραγία Θεοτόκε σώσον ημάς’’, είναι σαν να Την τραβάμε από το φουστάνι μέχρι να μας κάνει τα θελήματά μας».

Οι Χαιρετισμοί στην Υπεραγία Θεοτόκο

Με βάση τη ρήση του Αποστόλου Παύλου «Αδιαλείπτως προσεύχεσθε, εν παντί ευχαριστείτε· τούτο γαρ θέλημα Θεού εν Χριστώ Ιησού εις υμάς» (Α΄ Θεσ. 5-17), παρατίθεται όλο το πρωτότυπο κείμενο με μετάφραση των 4 στάσεων των Χαιρετισμών εδώ

Η Θεοτόκος του Ακαθίστου, ρωσική εικόνα του 18ου αιώνα. Εικονίζεται η Θεοτόκος ένθρονος, με τον νεαρό Ιησού από πάνω της. Περιστοιχίζεται από προφήτες, οι οποίοι κρατούν ειλητάρια με τις προφητείες τους για την Ενσάρκωση

Φορητή εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνιώτισσας, που μετέφεραν οι Σταυροφόροι στον Άγιο Μάρκο της Βενετίας το 1204

Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, συγγραφέας, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. εδώ