Κεντρική Φωτογραφία: Νυχτερινή ατμόσφαιρα στη θάλασσα. Πανσέληνος Carl Locher (Δανός, 1851-1915)

Γράφει η Μεταξούλα Μανικάρου

1. Το αυγουστιάτικο φεγγάρι
Στις 19 Αυγούστου 2024 θα απολαύσουμε την πανσέληνο του Αυγούστου, γνωστή και ως «Πανσέληνος ή Φεγγάρι του Οξύρρυγχου», λόγω των ιθαγενών της Αμερικής οι οποίοι ψάρευαν τους οξύρρυγχους (κοινώς μουρούνα) σε μεγάλες ποσότητες στις λίμνες της βόρειας Αμερικής, κατά τον μήνα Αύγουστο. Το επερχόμενο φεγγάρι χαρακτηρίζεται ακόμα και ως «υπερπανσέληνος», καθόσον βρίσκεται πιο κοντά στην τροχιά της Γης από ό,τι συνήθως (όχι απόσταση μεγαλύτερη του 10%) και εμφανίζεται έως και 14% μεγαλύτερο και 30% φωτεινότερο, συγκριτικά με μια απλή πανσέληνο.
Κάτω από το φως του φεγγαριού, αρχαιολογικοί χώροι, ιστορικοί τόποι, μουσεία και μνημεία θα μείνουν ανοιχτά για το κοινό με ελεύθερη είσοδο.

2. Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι με ποίηση
Τις νύχτες με πανσέληνο κρυφές σκέψεις φτερουγίζουν μέσα στα βάθη της καρδιάς. Το ολόγιομο φεγγάρι λάμπει σαν το μαργαριτάρι. Ο φωτεινός δίσκος στολίζει το στερέωμα και ανταμώνει εκτός από την επιστήμη, τις παραδόσεις, τον μύθο, τη λογοτεχνία, τη μουσική, τις ταινίες. Η σελήνη εξακολουθεί να κρατά τον άνθρωπο αιχμάλωτο της σαγήνης της.
Αυτή τη νύχτα του φεγγαριού (Το φεγγάρι πάνωθέ μου  / ασημένιo τάλιρο), είτε το πιούμε (θα πιώ απόψε το φεγγάρι), είτε θέλουμε να βολτάρουμε (πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι) είτε προλάβουμε τη μαγεία του (κι ήρθα πριν αλλάξει το φεγγάρι) προτού χαθεί (Χάθηκε το φεγγάρι), ας ταξιδέψουμε (το φεγγάρι αρμενίζει) στο χρώμα του φεγγαριού (Το φεγγάρι είναι κόκκινο / Το φεγγάρι είναι πράσινο) με σπαράγματα ποιημάτων.

• «Παίζει απόψε το φεγγάρι» (Μιλτιάδης Μαλακάσης).
• «Ένα φεγγάρι πράσινο, μεγάλο, / που λάμπει μεσ’ τη νύχτα -τίποτ’  άλλο» (Ναπολέων Λαπαθιώτης).
• «εσειόνταν τ᾿ ολοστρόγγυλο και λαγαρὸ φεγγάρι» (Διονύσιος Σολωμός).
• «Φεγγάρι εδώ φεγγάρι εκεί / αίνιγμα διαβασμένο από τη θάλασσα» (Οδυσσέας Ελύτης).
• «Το διάδημα του φεγγαριού στο μέτωπο της νύχτας» (Οδυσσέας Ελύτης).
• «Όμως κοιτάς φεγγάρια Πανσελήνου» (Γιάννης Βαρβέρης).
• «πώς με κοιτάει έτσι το φεγγάρι» (Κατερίνα Γώγου).
• «Ο Αύγουστος ελούζονταν μες στην αστροφεγγιά / κι από τα γένια του έσταζαν άστρα και γιασεμιά» (Οδυσσέας Ελύτης).
• «Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσαν. / Τ’ αλφαβητάρι των άστρων που συλλαβίζεις […] / λίγα φεγγάρια απόμειναν στη μνήμη…. / Σιωπές αγαπημένες της σελήνης» (Γιώργος Σεφέρης).
• «Ρωμαίος: Κυρά μου, μα το ευλογημένο αυτό φεγγάρι / που ασημοβάφει τις κορφές των δέντρων. Ιουλιέτα: Όχι , μην παίρνεις όρκο στο φεγγάρι, το άστατο, / που με τον μήνα αλλάζει κάνοντας το γύρο του, / μήπως κι η αγάπη σου αλλάξει σαν κι αυτό» (Ουίλιαμ Σαίξπηρ).
• «Το φεγγαράκι απόψε στο γιαλό / θα πέσει, ένα βαρύ μαργαριτάρι. / Κι απάνω μου θα παίζει το τρελό / τρελό φεγγάρι» (Κώστας Καρυωτάκης).
• «Δες τι λαμπρό φεγγάρι, δες τι νυχτιά περνάει / μιαν αύρα δε φυσάει, δε σειέται ένα φτερό» (Κωστής Παλαμάς).

3. Όταν το φεγγάρι θέλει αγάπη τρέχει στα παιδάκια
Το φεγγάρι παίζει κρυφτό με τα σύννεφα. Το φεγγάρι κρύβεται, δεν μας δείχνει το πρόσωπό του. και αυτή του την κρυμμένη και αθέατη πλευρά τη δείχνει μόνο στα παιδάκια. Ας μοιραστούμε παιδικά ποιήματα και τραγουδάκια εμείς οι μεγάλοι με τα παιδιά και ας θυμηθούμε το παιδί που έχουμε μέσα μας.

Γιάννης Ρίτσος, « Όνειρο καλοκαιρινού μεσημεριού» (απόσπασμα)
Τότε το φεγγάρι  σκόνταψε στις ιτιές κι έπεσε στο πυκνό χορτάρι.
Μεγάλο σούσουρο έγινε στα φύλλα.
Τρέξανε τα παιδιά, πήραν στα παχουλά τους χέρια το φεγγάρι κι όλη τη νύχτα παίζανε στον κάμπο.
Τώρα τα χέρια τους είναι χρυσά, τα πόδια τους χρυσά, κι όπου πατούν αφήνουνε κάτι μικρά φεγγάρια στο νοτισμένο χώμα. Μα, ευτυχώς, οι μεγάλοι που ξέρουν πολλά, δεν καλοβλέπουν. Μονάχα οι μάνες κάτι υποψιάστηκαν.
Γι’ αυτό τα παιδιά κρύβουνε τα χρυσωμένα χέρια τους στις άδειες τσέπες, μην τα μαλώσει η μάνα τους που όλη τη νύχτα παίζανε κρυφά με το φεγγάρι.

Στρατής Γαλιάτσος, «Τα παιδιά και το φεγγάρι»
Απλώνονται παντού τα παιδιά
και παίζουν, συνέχεια παίζουν
*
Απλώνονται παντού τα παιδιά
και με τα ζωάκια παίζουν
με τις πέτρες, τα δέντρα,
τον ήλιο, τη θάλασσα, το φεγγάρι
*
Παιδιά πιο πέρα
πάνω σε ξύλινα αλογάκια, υψώνουν,
φτιαγμένο με τα χέρια τους,
το φεγγάρι
*
Απλώνονται δειλά – δειλά τα παιδιά
και σ’ άλλα μέρη και σ’ άλλες γειτονιές
και τραβούν απ’ τον ουρανό το φεγγάρι
Το τραβούν, το σέρνουν και χάνονται
*
Χάνονται μαζί του
βαθιά, βαθιά στη γη

Δημοτικό τραγούδι, «Φεγγαράκι μου λαμπρό»
Φεγγαράκι μου λαμπρό
Φέγγε μου να περπατώ
Να πηγαίνω στο σχολειό,
Να μαθαίνω γράμματα,
γράμματα σπουδάγματα,
Του Θεού τα πράγματα.

Το «Φεγγαράκι μου λαμπρό» αποτελεί ένα παιδικό δημοτικό τραγούδι, άρρηκτα συνδεδεμένο με την περίοδο της τουρκοκρατίας και το κρυφό σχολειό. Η ελληνική λαογραφία αναφέρει ότι τα παιδιά τραγουδούσαν το συγκεκριμένο τραγούδι κατά τη διάρκεια της νύχτας πηγαίνοντας προς το κρυφό σχολειό. Η μελωδία βασίζεται στο γαλλικό τραγούδι «Ah! Vous dirais-je Maman» (Θα σας λέω Μαμά!), που δημοσιεύθηκε το 1761.

Στο «Αλφαβητάριο» του 1969 των Ι. Κ. Γιανέλλη-Γ. Σακκά, με εικονογράφηση του Κώστα Π. Γραμματόπουλου, η μικρή Άννα κοιτάζει το φεγγάρι και λέει: «Φεγγαράκι φωτεινό, / φέγγει από τον ουρανό. / Σαν καντήλι κάθε βράδυ, / φέγγει μέσα στο σκοτάδι». Ας τραγουδήσουμε μαζί της…
Στο ίδιο «Αλφαβητάριο» ας σιγοψιθυρίσουμε τους στίχους από το ποίημα του Αλέξανδρου Κατακουζηνού «Το φεγγαράκι». Ο ποιητής μεσολαβεί στο φεγγαράκι να κατέβει στη γη, εκπληρώνοντας έτσι την επιθυμία του παιδιού.

Αλέξανδρος Κατακουζηνός, «Το φεγγαράκι»
Φεγγαράκι φωτεινό
περπατεί στον ουρανό.
Ανεβαίνει στα ψηλά
και μας βλέπει και γελά
Έλα κάτω. στρογγυλό
φεγγαράκι μου καλό.
Έλα μην αργείς πολύ
Το παιδί παρακαλεί.

Στο «Ανθολόγιο για τα παιδιά του Δημοτικού. Μέρος Δεύτερο» για τη Γ΄ και Δ΄ Δημοτικού, του έτους 1981 συναντάμε το «Φεγγαράκι» του Τέλλου Άγρα. Το «Φεγγαράκι» του Τέλλου Άγρα κινείται μιμούμενο τον ρυθμό του γνωστού δημοτικού τραγουδιού «Φεγγαράκι μου λαμπρό». Το μοναχικό παιδί περιπλανιέται  στο διακριτικό φως του φεγγαριού που έρχεται σε αντίθεση με τη φωτισμένη Ακρόπολη.

Τέλλος Άγρας, «Φεγγαράκι»
Φεγγαράκι αληθινό
βγαίνει πίσω απ’ το βουνό.
Μια φωνή τραγουδιστή
στα σοκάκια κελαηδεί,
κάποιο αγόρι περπατεί,
κάποιο αφρόντιστο παιδί:
- Φεγγαράκι μου λαμπρό,
φέγγε μου να περπατώ.
     *
Φεγγαράκι μου καλό,
φέγγε, σε παρακαλώ
φέγγε σ’ όλην την αυλή
στον ασβέστη, στα σκαλιά,
στου τζαμιού μας το γυαλί,
στου παππού τ' άσπρα μαλλιά,
φεγγαράκι μου λαμπρό,
χαρωπό, λυπητερό.
*
Φεγγαράκι ταπεινό
στέκεσαι στον ουρανό  
Το τραγούδι το γλυκό
χάνεται από τη γωνιά.  
Το παιδί, περαστικό,
πήγε σ’ άλλη γειτονιά.
Της Ακρόπολης φεγγάρι
της Αθήνας το καμάρι!
Φεγγαράκι μου λαμπρό,
σ’ αγαπώ σα θησαυρό.

Στο βιβλίο «Η Γλώσσα μου για την Δευτέρα Δημοτικού» (1982) υπάρχει το ποίημα του Μιχ. Στασινόπουλου, «Φεγγαράκι». Το προσωποποιημένο φεγγαράκι κυνηγάει το «θυμωμένο» τρένο και πασχίζει να παραβγεί με αυτό στο τρέξιμο.

Μιχ. Στασινόπουλος, «Φεγγαράκι»
Φεγγαράκι πλανεμένο,
άμαθο, ξεγελασμένο,
τρέχει πίσω από το τρένο!
*
Με τι φόβο, με τι βιάση τρέχει,
τρέχει να προφτάσει
και το τρένο να περάσει.
*
Τρέχει, τρέχει και το τρένο
βιαστικό και θυμωμένο,
γιατί είν’ αργοπορημένο.
*
Φεγγαράκι πλανεμένο,
άμαθο, ξεγελασμένο,
παραβγαίνει με το τρένο!

Στο «Ανθολόγιο Λογοτεχνικών Κειμένων, Το δελφίνι» που είναι σε χρήση για τα παιδιά της A΄& Β΄ Δημοτικού διαβάζουμε το ποίημα του Γεώργιου Βιζυηνού, «Το φεγγαράκι». Με ποιητικό τρόπο και επιτυχημένη χρήση του ανιμισμού αποδίδεται η εικόνα του φεγγαριού.

Γεώργιος Βιζυηνός, «Το φεγγαράκι»
Φεγγαράκι σιγανό
πλέει μες στον ουρανό
σα σκαφίδι φωτεινό.
*
Σαν καντήλι κάθε βράδυ
δίχως άναμμα και λάδι,
φέγγει μέσα στο σκοτάδι.

Ήθελα να το κρατώ
σαν το τόπι μου κι αυτό,
δω κι εκεί να το πετώ.
*
Μα ποτέ σωστό δε μένει,
μια τρανεύει, μια μικραίνει,
σαν τι τάχα να παθαίνει;

4. Στο φως του φεγγαριού – Τι φεγγάρι απόψε..
Ένα ασημένιο κέρμα το φεγγάρι που όλα τα λούζει στο άυλο και αστραφτερό  φως του, καλύπτοντας με τις αχτίδες του ασχήμια της γης. Γιατί «Να στοχεύεις ψηλά, το φεγγάρι. Ακόμα κι αν αποτύχεις, θα βρεθείς ανάμεσα στ’ αστέρια».
Αφιερωμένο «σ’ εκείνους που μέσα σε θυελλώδεις νύχτες εξεγέρσεων ψάχνουν για ένα φεγγάρι παιδικό».

Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, συγγραφέας, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. https://independent.academia.edu/MetaxoulaManikarou

Τοπίο με φεγγάρι, Έντουαρντ Μίτσελ Μπάνιστερ (Αμερικανός, 1828-1901)

Το κορίτσι και το φεγγάρι (1939) Karl Pärsimägi (Εσθονός, 1902-1942)

Νύχτα πανσελήνου πάνω από το λιμάνι (1863) Sophus Jacobsen (Νορβηγός, 1833–1912)

Τοπίο με Πανσέληνο Johann Georg Trautmann (Γερμανός, 1713-1769)

Ακτή κάτω από πανσέληνο (περίπου 1890) Albert Nikolaevich Benois (Ρώσος, 1852-1936)

Το φεγγάρι που ανατέλλει πάνω από τη θάλασσα (1827) Carl Gustav Carus (Γερμανός, 1789-1869)