Μέχρι πριν από λίγα χρόνια ο καλύτερος τρόπος να υπολογίσει κάποιος πόσοι ζούσαν σε κάθε χωριό ήταν να μετρήσει τα τζάκια που έβγαζαν καπνό, χειμώνα ή καλοκαίρι δεν είχε σημασία. Με την πάροδο του χρόνου και την τραγική αποψίλωση της υπαίθρου χώρας το μέτρημα των τζακιών που έβγαινε καπνός απόκτησε μια τραγικότητα που χαρακτηρίζει την ορεινή Ελλάδα. Έτσι φθάσαμε σήμερα να βλέπουμε σε χωριά εκατό σπιτιών ζωντανά τζάκια σε πέντε – έξι…
Το αναμμένο τζάκι ήταν η πιο ασφαλής μέθοδος να θεωρηθεί ένα σπίτι ζωντανό γιατί αυτό αποτελούσε το κύριο στοιχείο λειτουργίας κάθε νοικοκυριού και δεν έπαψε να δηλώνει το ίδιο όταν αυτό αντικαταστάθηκε από λογής – λογής σόμπες, μασίνες και θερμάστρες ενώ ακόμη και μετά την επικράτηση του ηλεκτρικού, αυτά συνέχισαν να λειτουργούν έστω σαν διακοσμητικά αλλά και πάλι έκαναν την δουλειά τους έστω τις ημέρες των εορτών – δήλωναν ότι είναι ζωντανό το σπίτι.
Οι πρώτοι άνθρωποι που άφησαν τις σπηλιές και τις κουφάλες των δέντρων έφτιαξαν σπίτι να κατοικήσουν φρόντισαν να εγκαταστήσουν μέσα σε αυτό την φωτιά, ένα στοιχείο που τους έκανε να ξεχωρίζουν από τα άλλα πλάσματα και με την εμπειρία που απόκτησαν από τη χρήση της προσπάθησαν να περιορίσουν τα απρόοπτα από την χρήση της και να κρατήσουν τα ωφέλιμα, την θέρμανση, τον φωτισμό και την παρασκευή φαγητού. Στην αρχή εγκατέστησαν τη φωτιά στη μέση του δωματίου, στην εστία και αργότερα την περιόρισαν σε κάποια γωνία ή στην εσοχή κάποιου τοίχου. Για την μεγάλη αυτή αλλαγή απαιτήθηκαν πολλοί αιώνες εμπειρίας και φυσικά συνδυάζονταν με ποικίλες αλλαγές στον πολιτισμό τους.
πως για το πέρασμα της φωτιάς από τα χέρια των θεών στων ανθρώπων ευθύνεται ένας από τους γενάρχες των Ελλήνων, ο Προμηθέας ο οποίος και τιμωρήθηκε με αιώνια βάσανο στην κορυφή του Καυκάσου μέχρι που βρέθηκε ο μέγιστος Ηρακλής να τον λυτρώσει. Το γεγονός δεν δηλώνει παρά την σημασία που είχε η φωτιά για τον άνθρωπο και τις αλλαγές που επέφερε η χρήση της σε εκείνες τις αρχαίες κοινωνίες στη ζωή τους και οι πρόγονοί μας με αυτόν τον μύθο, το πέρασαν στους ανθρώπους με έναν τρόπο που δεν πρόκειται να παλιώσει ποτέ.
Στα μέρη μας φωτιά στο μέσο του μεγάλου δωματίου πρόλαβαν οι ωριμότεροι ή τουλάχιστον έχουν ακούσει από τους προγόνους να συμβαίνει. Αν ήταν ισόγειο το οίκημα τα πράγματα ήταν απλά και ασφαλή. Μάζευαν ένα σωρό ξύλα, την άναβαν και κάθονταν όλοι γύρω – γύρω να ζεσταθούν. Ο καπνός ανέβαινε στην οροφή και έφευγε από τα χάσματα που άφηναν τα κεραμίδια στην καλύτερη περίπτωση γιατί στις περισσότερες φορές η στέγη ήταν από κλαριά πηλό ή πέτρες. Από ένα καπνισμένο δοκάρι της στέγη πάλι κρέμονταν ένα σκεύος που έβραζαν φαγητό ή ζέσταιναν νερό. Στα κάρβουνα της φωτιάς έψηναν την τροφή τους και ψωμί. Εννοείται πως η ατμόσφαιρα μέσα σε ένα τέτοιο χώρο με ανύπαρκτα σχεδόν παράθυρα ήταν αποπνικτική και τα μάτια ήταν πάντα κοκκινισμένα.
Τα πράγματα άλλαξαν ριζικά όταν το τζάκι μπήκε στον τοίχο και ο καπνός έβγαινε από την καπνοδόχο. Μεταφέρθηκε εκεί το μαγείρεμα αλλά από την άλλη περιορίστηκε στο μισό ο αριθμός των ανθρώπων που μπορούσαν να ζεσταθούν κοντά του. Το τζάκι στον τοίχο απαιτούσε και ιδιαίτερη τεχνική την οποία σιγά – σιγά οι άνθρωποι τελειοποίησαν καθώς η φωτιά ανέπτυσσε μεγάλες θερμοκρασίες. Έπρεπε επίσης η φωτιά που φιλοξενούσε στην αγκαλιά του να μην φτάνει ξύλινα στοιχεία του τοίχου και βεβαίως να «τραβάει» για να μην πνίγεται η κάμαρη στον καπνό. Με τον χρόνο τελειοποιήθηκαν και πολλά έμοιαζαν με κομψοτεχνήματα.
Το τζάκι εκτός από εστία θέρμανσης, κουζίνας καθώς και φούρνου για το ψήσιμο του ψωμιού, υπήρξε για πολλούς από τους ωριμότερους και είναι πολλοί που το θυμούνται ακόμη αναγνωστήριο μιας και στα φτωχικά σπίτια εκείνης της εποχής δεν υπήρχε άλλη πηγή φωτισμού και τα λυχνάρια ή λάμπες με πετρέλαιο κόστιζαν πολύ. Για εξαιρετικές δε περιπτώσεις, όταν απαιτούνταν περισσότερο φως οι φρόντιζαν να ρίχνουν μέσα σε αυτά κλαριά που έβγαζαν φλόγα, όπως από κέδρα. Το ίδιο γίνονταν όταν επρόκειτο για κεντήματα και άλλες οικοτεχνίες των γυναικών. Στο αμυδρό φως του τζακιού δημιούργησαν αληθινά αριστουργήματα!
Στην εξέλιξη όσων αφορά την στέγαση των ανθρώπων και την κατοικία τους, το τζάκι υπήρξε το μεγάλο θύμα καθώς θεωρήθηκε πως αυτό είναι πλέον εστία ακαταστασίας καθώς τα ξύλα ή το κάρβουνο που χρησιμοποιούνται δημιουργούν σκουπίδια, θέλουν χώρο και παράγουν αρκετή στάχτη. Έτσι, προτιμήθηκαν οι καυστήρες κεντρικής θέρμανσης, τα ηλεκτρικά καλοριφέρ και εσχάτως από τα κλιματιστικά και έτσι επικράτησε η καθαριότητα σε σαλόνια και κουζίνες.
Στις παλιότερες εποχές την περίοδο των εορτών στα ορεινά χωριά το τζάκι έπαιζε επίσης έναν σπουδαίο ρόλο καθώς γύρω απ’ αυτό συγκεντρώνονταν όλη η οικογένεια όχι τόσο για να ζεσταθεί αλλά να περιμένει τους μεζέδες που κατά παράδοση ψήνονταν εκεί. Μεζέδες από χοιρινά που έτρεφε κάθε νοικοκυριό για τα Χριστούγεννα και η σφαγή τους, η επεξεργασία και η παρασκευή λουκάνικων ήταν το επιστέγασμα της επιτυχίας αυτής της προσπάθειας για την διατροφή τους.
Ιδιαίτερο δε ρόλο έπαιζαν τα τζάκια και για τα δαιμονικά που κυκλοφορούσαν το Δωδεκαήμερο των εορτών καθώς οι καλικάντζαροι απ’ αυτά περνούσαν στο σπίτι και έκαναν ότι έκαναν. Γι’ αυτό και οι νοικοκυραίοι φρόντιζαν να είναι αναμμένα ώστε να αποφευχθεί η είσοδός απ’ αυτά. Αυτό όμως ουδόλως τους πτοούσε αφού εύρισκαν τρόπους να μπουν από άλλα σημεία. Εξάλλου τα αγροτικά σπίτια εκείνων των εποχών έχασκαν από παντού και έκαναν τις απίθανες ζημιές τους. Μιας και φιλοξενούσαν τη φωτιά, το πανάρχαιο αυτό στοιχείο του ανθρώπινου πολιτισμού τα τζάκια, μπροστά τους το ξημέρωμα της Πρωτοχρονιάς τελούνταν πράξεις που ανάγονται στο απώτατο παρελθόν, όπως η εξημέρωση και ευλογία της φωτιάς.
τζάκια έχουν μείνει στην ορεινή χώρα είναι πια να μετριούνται τα σπίτια που είναι ακόμη κατοικημένα, πράγμα που είναι πιο εμφανές τις ημέρες των εορτών. Σε όσα σπίτια έχουν εγκαταλειφθεί και δεν είναι λίγα τόσο στους κεντρικούς οικισμούς, αλλά περισσότερο στις εξοχές τα λείψανα των τζακιών σε ορισμένα ερείπια έχουν να μαρτυρήσουν περισσότερα απ’ όλα τα άλλα στοιχεία τους.
Ιδιαίτερα ανθεκτικά λόγω και της επιμελημένης κατασκευής τους αυτά τα τζάκια είναι τα τελευταία που θα σωριαστούν στο έδαφος και τότε πια θα σβήσει παντελώς η ιστορία κάθε νοικοκυριού καθώς θα ακολουθήσει η βλάστηση και θα καλύψει τα ερείπια. Σε λίγα χρόνια κανένας δεν θα θυμάται τι ήταν εκεί και ποιες ψυχές κατοικούσαν το παλιό σπίτι και η ιστορία του τόπου θα στέκει βουβή πάνω απ’ αυτά…
ΥΓ1. Οι φωτογραφίες των τζακιών είναι από παρατημένα σπίτια στην Αργιθέα, τα Άγραφα και την ορεινή Άρτα που επισκέφθηκα την δεκαετία 2000 – 2010 και αμφιβάλλω αν τα σπίτια που ήταν είναι ακόμη όρθια.
ΥΓ2. Το κείμενο και οι φωτογραφίες έχουν δημοσιευθεί στην μηνιαία εφημερίδα «Αργιθέα», φύλλο 15, Δεκέμβριος 2023.
