Ένας από πιο τους σημαντικούς κρίκους που δένουν το παρελθόν της Ηρακλειάς με το σήμερα, είναι και ο πρωινός εσπερινός που γίνεται το μεσημέρι της 28ης Αυγούστου, την παραμονή της ημέρας που εορτάζεται ο κατ’ εντολήν της Σαλώμης, αποκεφαλισμός του Ιωάννη του Προδρόμου, στο σπήλαιο του Αϊ Γιάννη που βρίσκεται σε μια ερημική περιοχή, στο δυτικό μέρος του νησιού και δεν είναι ορατό από τη θάλασσα.
Αυτός ο μεσημεριάτικος εσπερινός καθιερώθηκε, όταν πριν από πολλά χρόνια, ένας βοσκός «ανακάλυψε» τυχαία το σπήλαιο και την εικόνα που βρίσκονταν στο εσωτερικό του, μια εικόνα που κατά κάποιο τρόπο αποτελεί το φυλαχτό του νησιού και ως τέτοιο αναγνωρίζεται και τιμάται από τους Ηρακλειώτες και όλους τους κατοίκους των γύρω νησιών. Καθώς μάλιστα, η ίδια η σπηλιά μπορούσε να είναι παράλληλα και εκκλησία, οι Ηρακλειώτες ποτέ δεν προχώρησαν στην ίδρυση ενός ναού, ούτε καν εικόνισμα δεν έχουν κατασκευάσει εκεί κοντά και όπως προαναφέρθηκε, αρκέστηκαν στην αγιοποίηση του σπηλαίου, στο οποίο εκτός από μια κόγχη για τις ανάγκες της Λειτουργίας και μερικές εικόνες, τίποτα άλλο το εκκλησιαστικό δεν υπάρχει.
Το αποτέλεσμα όμως των λειτουργιών είναι ορατό, καθώς ένα πυκνό στρώμα υγρής καπνιάς που έχει δημιουργηθεί από τα κεριά έχει καλύψει τους τοίχους και την οροφή του. Κατά τους ειδικούς, αυτή η καπνιά έχει αναστείλει και τη φυσική λειτουργία του σπηλαίου και έχει καταστρέψει πολλά από τα στοιχεία του.
Το σπήλαιο όταν ανακαλύφθηκε ήταν γεμάτο από μεγάλους σταλαγμίτες και σταλακτίτες η οποίοι για πολλά χρόνια δυστυχώς, αποτελούσαν το εύκολο λάφυρο των νεαρών που το επισκέπτονταν, τους αποκολλούσαν και κοσμούσαν με αυτούς τα σπίτια τους. Όποιος μάλιστα έκοβε τον μεγαλύτερο, «ψήλωνε» στα μάτια των άλλων και έπαιρνε τα ανάλογα εύσημα από την παρέα του. Η καταστρεπτική αυτή άμιλλα, ευτυχώς έχει σταματήσει καθώς όλοι έχουν καταλάβει την αξία αυτού του μνημείου της φύσης και όσο μπορούν, προσπαθούν να το προφυλάξουν, θεωρώντας βέβαια ότι η μοναδικότητα του σπηλαίου μπορεί να αποτελέσει έναν ιδιαίτερο προορισμό για τους τουρίστες και τους επισκέπτες της Ηρακλειάς.
Στην περίπτωση, βεβαίως και αποτελεί ένα ενδιαφέρον σημείο και πολλοί είναι αυτοί που βαδίζουν ένα μονοπάτι χωρίς καμία σκιά, δυο ώρες σχεδόν, για να το γνωρίσουν. Παράλληλα γνωρίζουν και το εσωτερικό της Ηρακλειάς, με το πλέον ενδιαφέρον σημείο, τον εγκαταλελειμμένο οικισμό του Αγίου Αθανασίου με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του. Έκπληξη επίσης για πολλούς που πηγαίνουν πρώτη φορά στην Ηρακλειά, είναι και η Χώρα ή Παναγία που είναι χτισμένη σε μια πανοραμική θέση, στην πλαγιά του σκληρού βουνού που λέγεται Πάπας. Η πρώτη γνωριμία με την Χώρα σε πολλούς θα θυμίσει έναν νησιώτικο οικισμό της δεκαετίας του ’60.
Η απόσταση του σπηλαίου από τον Άγιο Γεώργιο, το λιμάνι της Ηρακλειάς είναι περίπου δυο ώρες με τα πόδια ενώ λίγο χρόνο κερδίζουν όσοι φθάσουν μέχρι τη Χώρα με κάποιο όχημα. Το μονοπάτι που χάρη στα πόδια των δεκάδων επισκεπτών διατηρείται σα πολλή καλή κατάσταση, είναι ιδιαίτερα ανηφορικό μέχρι τον αυχένα του Σταυρού και αμέσως ακολουθεί έναν τραχύ κατήφορο. Έτσι την ημέρα του Εσπερινού έχουν την τιμητική τους τα γαϊδούρια τα οποία, λόγω της εγκατάλειψης των καλλιεργειών δεν είναι υποχρεωμένα πλέον να κάνουν καμία εργασία και μοιάζει να τα κρατούν οι Ηρακλειώτες μόνο και μόνο γι’ αυτό το λόγο. Τα υπομονετικά ζώα κουβαλούν στην πλάτη τους πολλούς ηλικιωμένους καθώς και παιδιά, τα οποία βεβαίως και δεν ζουν στο νησί και η ανάβαση με τα πόδια στο σπήλαιο γι’ αυτά θα ήταν μεγάλη δοκιμασία. Επειδή λοιπόν το σπήλαιο είναι απομακρυσμένο και το βράδυ είναι αδύνατον να περπατήσει κανείς μέχρι εκεί, ο εσπερινός καθιερώθηκε να γίνεται το πρωί, ανήεμρα της εορτής του Αγίου.
Η είσοδος του σπηλαίου είναι μια τρύπα ανάμεσα στα βράχια και μόλις μετά βίας μπορεί να χωρέσει ένας άνθρωπος γονατιστός και γι’ αυτό το λόγο την στρώνουν με πολύχρωμες μπαντανίες. Πρώτη μέριμνα των πανηγυριστών μόλις φτάσουν στο σπήλαιο είναι να αναζητήσουν λίγη σκιά κάτω από τα χαμηλές φίδες και τα σχίνα ή να πιάσουν θέση στο μεγάλο ανοιχτό σπήλαιο που βρίσκεται απέναντι από αυτό του Αϊ – Γιάννη το οποίο είναι κατάμαυρο από μια φωτιά που άρπαξε πριν από λίγα χρόνια και μυρίζει έντονα κοπριά από τα ζώα που σταυλίζονταν εκεί. Αυτό το σπήλαιο λέγεται σπηλιά του Κύκλωπα και πολλοί λένε πως σε αυτό ζούσε ο Πολύφημος που τύφλωσε ο Οδυσσέας. Η εκδοχή αυτή, αποτιμάται ιδιαίτερα από τους Ηρακλειώτες και καμαρώνουν όταν κάποιος τη θέσει στην κουβέντα για το νησί τους.
Ο εσπερινός διαρκεί όσο προβλέπεται από το τυπικό της εκκλησίας και τα τελευταία χρόνια τον τελεί ο πατήρ Φιλάρετος ο οποίος προέρχεται από το μοναστήρι της Αμοργού, την Χοζοβιώτισσα και τελεί χρέη ιερέα στη Σχοινούσα. Το πέρας του εσπερινού ακολουθεί λιτό φαγητό που έχουν φροντίσει να μεταφέρουν μέχρι εκεί με τα γαιδούρια οι επίτροποι της Ηρακλειάς και ο Πολιτιστικός Σύλλογος και συνήθως όλοι οι πανηγυριώτες το απολαμβάνουν κάτω από τα δέντρα ή στη σκιά της σπηλιάς. Οι μόνοι που φεύγουν αμέσως μετά τον εσπερινό είναι οι νέοι της Ηρακλειάς με τις εικόνες, τις οποίες είχαν μεταφέρει από την Παναγία στο σπήλαιο. Καθώς είναι έθιμο να της πηγαίνουν τρέχοντας, βάζουν κυριολεκτικά φτερά στα πόδια τους και κανένας δεν μπορεί να τους προλάβει. Όσο δε συντομότερα φθάσει η ομάδα που κρατάει τις εικόνες στη Χώρα, αυτό αποτελεί διάκριση, συζητιέται και καταχωρείται στην τοπική ιστορία ως ιδιαίτερο γεγονός.
Αυτός ο εσπερινός, γίνεται η αφορμή να γνωρίσουν την Ηρακλειά και πολλοί άνθρωποι που παραθερίζουν στα κοντινά νησιά. Έτσι ο «Σκοπελίτης» γεμίζει εκείνο το πρωινό μαυρισμένους νέους και ευλαβείς κοπέλες από την Αμοργό, το Κουφονήσι και τη Σχοινούσα που ανεξάρτητα από τη σχέση τους με τη θρησκεία, πηγαίνουν να ανάψουν ένα κερί στο σπήλαιο, να προσευχηθούν καθένας για το δικό του λόγο και να ζήσουν για λίγο, την εμπειρία μιας κατανυκτικής λειτουργίας μέσα σε ένα σπήλαιο που φωτίζεται μόνο από τα εκατοντάδες κεριά που ανάβουν σε κάθε σημείο της μεγάλης αίθουσας.
Επειδή όμως πολλοί δεν γνωρίζουν ακριβώς που πηγαίνουν, ανηφορίζουν στο βουνό χωρίς νερό και λίγη τροφή. Έτσι ένα μπουκάλι νερό ή μια ντομάτα για παράδειγμα, πολλές φορές εξελίσσεται σε αφορμή γνωριμίας και κατόπιν συντροφιάς στο κατηφορικό μονοπάτι. Είναι δε αλήθεια, πως αυτή η διαδρομή μέχρι το λιμάνι της Ηρακλειάς, για να τελειώσει θέλει συντροφιά, αλλά όπως λένε κάποιοι πιο ψαγμένοι γύρω από αυτά τα ζητήματα, μια τέτοια γνωριμία δεν προκόβει, όπως δεν πρόκοψε το κεφάλι του Προδρόμου και βρέθηκε κομμένο στο δίσκο για να ικανοποιηθεί η Σαλώμη.
Όσο για το σπήλαιο, το οποίο είναι εξαιρετικής ομορφιάς και όπου δεν έχει φθάσει η κάπνα από τα κεριά λειτουργεί κανονικά, οι ντόπιοι λένε πως μπορεί να βγάζει απέναντι στην Ίο και σε κάποια μεγάλη υπόγεια αίθουσά του που βρίσκεται κάτω από τη θάλασσα υπάρχει ένα τεράστιο χρυσό άγαλμα του Ηρακλή. Είναι μια εκδοχή που σε πολλούς Ηρακλειώτες αρέσει να την διηγούνται, αλλά σύμφωνα με τους σπηλαιολόγους που το ερεύνησαν, κάτι τέτοιο μοιάζει απίθανο. Κανείς όμως δεν ξέρει ποια δαιδαλώδη πορεία έχει αυτή η άδεια φλέβα της γης και σε ποιο βάθος φτάνει. Για κάποιους το σπήλαιο της Ηρακλειάς μπορεί να είναι η είσοδος του Κάτω Κόσμου για άλλους μπορεί να συνδέεται με την απελπισία του Ορφέα και το βήμα που έκανε να επισκεφθεί το βασίλειο του Πλούτωνα αναζητώντας την Ευρυδίκη του.
Όπως και να’χει το πράγμα, αξίζει μια επίσκεψη στο σπήλαιο του Αϊ - Γιάννη, την ημέρα του εσπερινού καθώς είναι μια από τις τελευταίες περιπτώσεις που στις Κυκλάδες εκφράζεται η θρησκευτική πίστη μέσα σε ένα κλειστό σπήλαιο, με τέτοια μάλιστα φυσική σημασία. Όποιος βαδίσει μέχρι εκεί, θα γνωρίσει επίσης και μια πλευρά της Ηρακλειάς, τη σιωπηλή Βουρκαριά η οποία κάποτε ήταν γεμάτη χωράφια, αγροτικές εγκαταστάσεις και ζωή. Απ’ όλο αυτό το σύμπαν, εκτός από κάνα – δυο αλώνια τίποτα σχεδόν δεν διακρίνεται σε όλη την περιοχή...
ΥΓ. Το κείμενο και οι φωτογραφίες είναι από το 2006, στην δεύτερη επίσκεψή μου στο σπήλαιο του Αϊ - Γιάννη στην Ηρακλειά. Από τότε μέχρι σήμερα ασφαλώς και πολλά πράγματα έχουν αλλάξει, όπως για παράδειγμα ο δρόμος που έφτασε κοντά στο σπήλαιο καθώς και άλλες συνήθειες που επέφεραν οι αλλαγές στην Ηρακλειά.
