Τα  Θεοφάνεια ή Φώτα κλείνουν το Δωδεκαήμερο, που «άνοιξε» την παραμονή των Χριστουγέννων και σε  πολλές περιοχές της Ελλάδας γιορτάζονται πανηγυρικά μέσα από διάφορα ήθη και έθιμα.Τα κάλαντα των φώτων, η ανέλκυση του Σταυρού,ο αγιασμός των οικιών από τους ιερείς είναι μερικά από τα έθιμα της γιορτής των Θεοφανείων,που παρουσιάζει το NexrDeal.gr.

Το «πιάσιμο του Σταυρού

Ανέλκυση του Σταυρού (το «πιάσιμο του Σταυρού») από κολυμβητές, τους λεγόμενους Βουτηχτάδες, κατά την τελετή της Κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού. Νεαρά, κυρίως, άτομα βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν πρώτα τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους. Στον Πειραιά απαγορεύτηκε από τα προπολεμικά χρόνια η ανέλκυση του Σταυρού από βουτηχτές, έπειτα από μια θανάσιμη συμπλοκή μεταξύ τους. Στις μέρες μας, η ανέλκυση γίνεται από τον Επίσκοπο με την κορδέλα που φέρει ο Σταυρός.

Αγιασμός των οικιών από τους ιερείς

 Στην Ελλάδα ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά την παραμονή των Θεοφανείων και λέγεται «Μικρός Αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση». Με την Πρωτάγιαση, ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «αγιάζει» ή «φωτίζει» (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών για να φύγει μακριά κάθε κακό. Παλαιότερα, οι λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι με την έλευση του ιερέα, κραυγάζοντας: «Φύγετε να φύγουμε κι έφτασε ο τρουλόπαπας με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του!»

Η εορτή των Θεοφανείων περικλείει άλλωστε και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Ο Αγιασμός στη χώρα μας έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία.

Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη, δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά τη κατάδυση τρέχουν στις παραλίες ή στις όχθες ποταμών και λιμνών για να πλύνουν τα αγροτικά τους εργαλεία, ακόμη και εικονίσματα. Κατά τη λαϊκή δοξασία, ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους, που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό. Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεν αποτελεί παρά επιβίωση της αρχαίας αθηναϊκής γιορτής των «Πλυντηρίων».

Ο εορτασμός των Θεοφανείων στη Δράμα

Στην ανατολική Μακεδονία ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εορτασμός των Θεοφανείων στη Δράμα με πληθώρα εκδηλώσεων και δρώμενων. Σκοπός τους είναι η εξασφάλιση της καλοχρονίας, δηλαδή η καλή υγεία και η πλούσια γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή. Μαύρες κάπες, δέρματα ζώων, μάσκες, κουδούνια και θόρυβοι, στάχτη και σταχτώματα, χοροί και αγερμοί, αναπαράσταση οργώματος και σποράς, πλούσιο φαγοπότι και ευχές επιδιώκουν να επενεργήσουν στην καρποφορία της φύσης.

Το έθιμο των Αράπηδων

Σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων από την πόλη της Δράμας βρίσκεται το Μοναστηράκι, όπου κάθε χρόνο την ημέρα των Θεοφανείων, αναβιώνει το έθιμο των Αράπηδων.

 Οι Αράπηδες είναι μια εθιμική παράσταση (δρώμενο) με έντονα την υπερβολή, το μαγικό και το λατρευτικό στοιχείο, στην οποία συμμετέχουν οι κάτοικοι της περιοχής.Το ίδιο έθιμο συναντάμε επίσης και στα χωριά Βώλακας, Πετρούσα και Ξηροπόταμος. Αναβιώνει επίσης κάθε χρόνο και στη Νίκησιανη του Δήμου Παγγαίου στο νομό Καβάλας.

Τα τριήμερα «ραγκουτσάρια» στην Καστοριά

Ενα από τα πιο γνωστά έθιμα των Θεοφανείων, τα «ραγκουτσάρια», αναβιώνει κάθε χρόνο στην πόλη της Καστοριάς, όπου κι εδώ οι κάτοικοι μεταμφιέζονται για να ξορκίσουν το κακό.

Φορούν μάσκες που έχουν συμβολικό χαρακτήρα και βάφονται με ζωηρά χρώματα. Περιφέρονται στους δρόμους κάνοντας θόρυβο με τα χάλκινα όργανά τους.

Συνηθίζουν να «ζητιανεύουν» από τον κόσμο την ανταμοιβή τους, επειδή όπως λένε είναι το αντίτιμο για να διώξουν τα κακά πνεύματα.

Το μεσημέρι της επόμενης ημέρας το σκηνικό θα επαναληφθεί σε ακόμη πιο έντονο ρυθμό. Επιπλέον τα «μπουλούκια» από μικρούς και μεγάλους θα επισκέπτονται φιλικά σπίτια και σπίτια εορταζόντων που είναι ανοιχτά στις απρόσμενες επισκέψεις των μεταμφιεσμένων.

Οι εορταστικές εκδηλώσεις θα φθάσουν στην κορύφωσή τους την 8η Ιανουαρίου με τη μεγάλη παρέλαση.

 «Γιάλα - γιάλα» από σοκάκι σε σοκάκι στην Ερμιόνη της Αργολίδας

«Στη θάλασσα θα πέσω καλέ, βαθιά στα κύματα, να πιάσω την ποδιά σου με τα κεντήματα, γιάλα-γιάλα.

Αν είσαι κι αν δεν είσαι του Δήμαρχου τσουπί, εγώ θα σε φιλήσω κι ας πάω φυλακή, γιάλα-γιάλα».

Το διάσημο «γιάλα - γιάλα» αναβιώνει στην Ερμιόνη της Αργολίδας πάνω από 50 χρόνια. Ανάλογα έθιμα επιβιώνουν και σε πολλά ψαροχώρια της περιοχής, όπως στο Πόρτο Χέλι και την Κοιλάδα.

Τα ξημερώματα των Φώτων, τα αγόρια που πρόκειται τη νέα χρονιά να παρουσιαστούν στο στρατό, συγκεντρώνονται, γευματίζουν όλοι μαζί και έπειτα γυρνούν σε όλα τα σπίτια της περιοχής από σοκάκι σε σοκάκι. Τα παιδιά φορούν παραδοσιακές ναυτικές φορεσιές και τραγουδούν το «γιάλα - γιάλα».

Την παραμονή των Φώτων οι κάτοικοι στολίζουν της βάρκες τους με φοίνικες, νεραντζιές και μυρτιές. Την 6η Ιανουαρίου τις δένουν τους στο λιμάνι όπου τελείται, όπως σε εκατοντάδες περιοχές της χώρας, το καθιερωμένο έθιμο της βουτιάς των νέων (αλλά καμιά φορά και των μεγάλων) στη θάλασσα για να πιάσουν το Σταυρό.

 Πορτοκάλια ευλογημένα από τη θάλασσα στη Λευκάδα

Στην Λευκάδα τηρείται κάθε χρόνο τέτοιες μέρες το έθιμο «των πορτοκαλιών». Οι πιστοί βουτούν στη θάλασσα τα πορτοκάλια που κρατούν στα χέρια τους και τα οποία είναι δεμένα μεταξύ τους με σπάγκο.

Ύστερα τα παίρνουν στο σπίτι τους για ευλογία και αφήνουν ένα από αυτά για ένα ολόκληρο χρόνο στα εικονίσματα του σπιτιού χωρίς να μουχλιάζει.

Πριν την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού, ρίχνουν στη θάλασσα τα παλιά πορτοκάλια.

Οι βουτηχτάδες και η νεροκολοκύθα στη Λέσβο

Σε άλλα νησιά, όπως τη Λέσβο, την ώρα που πέφτουν στη θάλασσα οι βουτηχτάδες για να πιάσουν τον Σταυρό οι γυναίκες παίρνουν με μια νεροκολοκύθα νερό από 40... κύματα. Επειτα με βαμβάκι που βουτούν σ΄ αυτό καθαρίζουν τα εικονίσματα - χωρίς να μιλούν κατά τη διάρκεια της διαδικασίας - και στη συνέχεια ρίχνουν το νερό σε μέρος «που δεν πατιέται» (σε χωνευτήρι εκκλησίας).

 Οι βουτηχτάδες θεωρούνται οι τυχεροί της νέας χρονιάς στα Δωδεκάνησα

Στα Δωδεκάνησα πάλι, κυρίως στη Σύμη και την Κάλυμνο, όσοι βουτούν να πιάσουν το Σταυρό στα κρύα νερά της θάλασσας, έχουν ως στόχο τους να κρατήσουν όσο περισσότερο μπορούν την ανάσα τους για να μείνουν όσο το δυνατόν πιο πολύ κάτω από το κρύο νερό.

Όση ώρα διαρκεί η παγωμένη βουτιά, οι ψαράδες των νησιών με τις βάρκες τους, σχηματίζουν έναν προστατευτικό κλοιό γύρω τους, μιας και θεωρούνται οι τυχεροί της νέας χρονιάς που μόλις μπήκε.

Στον Πόντο

Στον Πόντο,η η γιορτή των Θεοφανείων έπαιρνε ιδιαίτερο πανηγυρικό τόνο και χρώμα.

Στην Αμισό – Σαμψούντα, Ινέπολη, Οινόη, Σούρμενα τη γιορτή αυτή την ονόμαζαν «Φώτισμα», στην Κερασούντα, Κοτύωρα, Σάντα, Τραπεζούντα λέγανε το «Φώτιγμαν» και στη Χαλδία το «Φώτιμαν»

Παραμονή των Θεοφανείων γινόταν ο Αγιασμός των υδάτων, μόνο μέσα στην εκκλησία. Επάνω σε μια εξέδρα στολισμένη με κλαδιά. Κατόπιν ο παπάς γυρνούσε στα σπίτια και «τ’ Αγνίαζε» ψάλλοντας το τροπάριο «Εν Ιορδάνη». Ενώ οι πιστοί έριχναν κέρματα «απές σο παρχάτσ’» που κρατούσε ένας μικρός ο οποίος συνόδευε τον παπά.

Πρωταρχικό και καθολικό γνώρισμα του Ποντιακού λαού, στις μεγάλες της Χριστιανοσύνης μέρες, ήταν η εσωτερική περισυλλογή. Με τη προσευχή στο εικονοστάσι του σπιτιού και τη συμμετοχή στην κοινή λατρεία. Η ακρόαση και παρακολούθηση με κατάνυξη των εκφωνήσεων, των ευχών και των εκκλησιαστικών ύμνων, το διάβασμα εκκλησιαστικών βιβλίων, συναξαρίων και της Αγίας Γραφής. Η αθόρυβη και ιδιόρρυθμη βίωση του νοήματος και του περιεχομένου των εορτών.

Εκτός από τα συνήθη τάματα, την ώρα πού γυρνούσε ο δίσκος έπρεπε πλούσιοι και φτωχοί να ρίξουν στο δίσκο. Οι νοικοκυραίοι και οι προύχοντες και μερικοί νεόπλουτοι που είχαν έρθει «ας σην ξενιτείαν» εφιλοτιμούντο ποιος θα ρίξει το μεγαλύτερο νόμισμα στο δίσκο της εκκλησίας.

Ο εκκλησιασμός των Θεοφανείων ολοκληρωνόταν με τη προμήθεια και πόση Αγιασμού και με τη λήψη του αντίδωρου.

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα των Ποντιακών Φώτων ήταν το μνημόσυνο των νεκρών που γινόταν την παραμονή της γιορτής των Θεοφανείων. Σε κάθε σπίτι άναβαν τόσα κεριά, όσα ήταν τα μέλη της οικογένειας που είχαν εκδημήσει και ένα για εκείνον τον ξένο που δεν είχε κανέναν σ’ αυτόν τον κόσμο…

Στη Σάντα, που την αποτελούσαν επτά ενορίες γι’ αυτό και ονομαζόταν και «Επτάκοσμος», τα Θεοφάνεια, η πρωτότοκος κόρη ζύμωνε την «Αλυκόν πίταν» από καλαμποκίσιο αλεύρι. Το βράδυ πριν κοιμηθούν έτρωγαν από την αλμυρή πίτα και έπεφταν για ύπνο. Κομμάτια της οποίας οι ανύπαντρες έβαζαν κάτω από το μαξιλάρι τους, για να δουν ποιον θα παντρευτούν!