Πώς η Ελλάδα έφτασε στο λιμό-Οι οικονομικές και πολιτικές παράμετροι της κατοχικής πείνας

Είναι περίεργο, αλλά η μεγάλη πείνα του 1942, μολονότι υπήρξε από τις πιο τραυματικές εμπειρίες της κατοχής, αντιμετωπίζεται τις περισσότερες φορές τελείως απλουστευτικά, ως αποτέλεσμα της πολιτικής επιτάξεως των επισιτιστικών πόρων της χώρας μας που ακολούθησαν οι κατοχικές δυνάμεις.

Τα πράγματα βέβαια δεν είναι έτσι και δεν θα μπορούσαν να ήταν έτσι. Ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα, το «Στην Ελλάδα του Χίτλερ» του Mark Μazower (εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 462 σελίδες), δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία και φωτίζει αρκετά καλά τους οικονομικούς παράγοντες που οδήγησαν στο λιμό του 1942. Για το συγγραφέα του, η πολιτική επίταξης και λεηλασίας που ακολουθήθηκε από τις δυνάμεις κατοχής από την αρχή αποτελεί μόνο τη βάση για ό,τι επακολούθησε και όχι απαραίτητα τη μοναδική αιτία. Πολύ μεγάλο ρόλο έπαιξε ο τρόπος με τον ποίο έγιναν οι επιτάξεις, η αντίθεση ανάμεσα σε Γερμανούς και Ιταλούς για το ποιος θα κατέχει τις πλουτοπαραγωγικές πηγές, ενώ βαρύνοντα ρόλο παίζουν η αντίθεση ανάμεσα στις πολιτικές αρχές του Άξονα και τη Βέρμαχτ, καθώς και η ανικανότητα της κυβέρνησης Τσολάκογλου να εκπληρώσει στοιχειωδώς το ρόλο της, ασκώντας διοίκηση σ’ όλη τη χώρα, εφ’ όσον αυτή ήταν, στρατιωτικά, κατακερματισμένη σε γερμανικές και ιταλικές ζώνες κατοχής.

Όσον αφορά την επίταξη και τη λεηλασία αυτή προήλθε κυρίως από το οικονομικό επιτελείο της Ανώτατης Διοίκησης τη Βέρμαχτ, στο οποίο συμμετείχαν επιχειρηματίες από εταιρείες όπως η Κρουπς και η Ι. Γκ. Φάρμπεν.

«Κατά τη διάρκεια της περιόδου από 1-10 Μαΐου 1941 στην Αθήνα», ανέφερε ένας υπάλληλος της Κρουπς που ανήκε στο οικονομικό επιτελείο, «ολόκληρη η παραγωγή των ελληνικών ορυχείων σε πυρίτη, σιδηρομετάλλευμα, χρωμιούχο μετάλλευμα, νικελώδες μετάλλευμα, μαγνήσιο, μαγγάνιο, γρανίτη και χρυσό είχε κλειστεί για τη Γερμανία σε μακροπρόθεσμη βάση». Το πυριτιδοποιείο Μποδοσάκη, τα ναυπηγεία Βασιλειάδη, η εταιρεία ηλεκτρικής ενέργειας, η Shell, περιήλθαν στην κυριότητα μελών της Οικονομικής Επιτροπής, ενώ μεγάλης έκτασης κατασχέσεις έγιναν σε τρόφιμα, καπνά, δέρματα, βαμβάκια, υφάσματα και κουκούλια μεταξιού. Κι ενώ η Βέρμαχτ προχωρούσε μ’ αυτήν τη λογική, ο πληρεξούσιος Φύρερ, Άλτενμπουργκ, προειδοποιούσε ανήσυχος το Βερολίνο για την «καταστροφική τροφοδοσία» στην Ελλάδα και έλεγε πως ο στρατός θα έπρεπε να φέρνει μάλλον τρόφιμα στη χώρα παρά να τα παίρνει έξω. Η στάση αυτή της Βέρμαχτ δεν ανησυχούσε μόνο τον πληρεξούσιο Φύρερ, αλλά και τους Ιταλούς οι οποίοι αισθάνονταν ότι δε συμμετέχουν ισότιμα στο μοίρασμα της πίτας. Έτσι, στις 8 Μαΐου 1941, ο κόμης Βόλπι, πρώην υπουργός Εξωτερικών του Μουσολίνι, έφτασε στην Αθήνα για να πείσει τους Έλληνες βιομηχάνους να παζαρέψουν μαζί του και όχι με τους Γερμανούς. Επίσης απαίτησε πακέτα μετοχών στις εταιρείες ηλεκτρισμού από την Εθνική Τράπεζα, την ίδια στιγμή που ανάλογα πακέτα ζητούσε ο Βάλτερ Ντέρερ του οικονομικού επιτελείου της Βέρμαχτ και πρώην υπάλληλος της Rheinmetall-Borsing. Και ο κόμης Τσιάνο προειδοποιούσε στα τέλη Μαΐου ότι «αυτό το πλιάτσικο, το οποίο ορισμένα γερμανικά ιδιωτικά συμφέροντα εφαρμόζουν στις βασικές οικονομικές δραστηριότητες της χώρας…σίγουρα δεν εναρμονίζεται με τη συνεργασία….που θα έπρεπε να υπάρχει ανάμεσα στη Ρώμη και το Βερολίνο».

Βλέπουμε λοιπόν ότι ακόμα και στο ζήτημα των επιτάξεων υπάρχουν δύο τάσεις. Η μια που διαμορφώνεται από τις στρατιωτικές δυνάμεις κατοχής και η άλλη που εκφράζεται από τις πολιτικές αρχές. Κι ενώ υπάρχει αυτή η αντίθεση, μια άλλη αναπτύσσεται παράλληλα. Αυτή του ανταγωνισμού γερμανικών και ιταλικών δυνάμεων κατοχή σε σχέση με το ποιος θα βάλει χέρι σε περισσότερες πλουτοπαραγωγικές πηγές. Ακόμα και έτσι όμως τα πράγματα θα μπορούσαν να μη φτάσουν στο λιμό του 1941-42. Υπήρξαν άλλοι παράγοντες που επέδρασαν αποφασιστικά,
δηλαδή:

α) Ο ψυχολογικός παράγοντας. Οι αγρότες και γενικά οι παραγωγοί, βλέποντας ότι οι δυνάμεις κατοχής επιτάσσουν ή «αγοράζουν» με χρήματα χωρίς αντίκρισμα τα αγαθά, φυσικό ήταν να μην έχουν εμπιστοσύνη να παραδώσουν τα προϊόντα τους, ακόμα και όταν η πείνα περνούσε το κατώφλι των πόλεων.

β) Ο κατακερματισμός ιδιοκτησιών και ο διοικητικός κατακερματισμός. Η αγροτική μεταρρύθμιση του Ελευθερίου Βενιζέλου είχε απαλείψει και τα τελευταία υπολείμματα φεουδαρχίας στην ελληνική ύπαιθρο αλλά είχε ως αποτέλεσμα οι αγροτικές ιδιοκτησίες να είναι πολύ μικρές. Αυτό, σε συνδυασμό με το διοικητικό κατακερματισμό της χώρας (Γερμανική ζώνη: η περιοχή γύρω από τη Θεσσαλονίκη, η ζώνη των χερσαίων συνόρων με την Τουρκία, η κεντρική και δυτική Κρήτη, ο Πειραιάς, η Λήμνος, η Λέσβος και η Χίος. Βουλγαρική ζώνη: η Θράκη. Ιταλική ζώνη: όλη η υπόλοιπη Ελλάδα) σε ζώνες που δεν έδειχναν καμιά διάθεση συνεργασίας μεταξύ τους, έκανε αδύνατη κάποια- αναγκαστική έστω-συγκέντρωση της παραγωγής αλλά και βοήθησε στην άνθιση τοπικών οικονομιών εις βάρος της εθνικής-τρόπος του λέγειν γι’ αυτήν την εποχή-οικονομίας. Η «ιταλική» Αθήνα, για παράδειγμα, δεν μπορούσε να επωφεληθεί καθόλου την εποχή της πείνας από την εξαιρετική σοδειά λαδιού της «γερμανικής» Κρήτης και της Μυτιλήνης ενώ αντίστοιχα οι «γερμανικές» περιοχές δεν μπορούσαν να έχουν άλλα προϊόντα «ιταλικών» περιοχών.

γ) Οι γραφειοκρατικές αγκυλώσεις Βερολίνου και Λονδίνου
Μολονότι οι πολιτικοί εκπρόσωποι του Άξονα στην Ελλάδα προειδοποιούσαν συνεχώς για τον ερχομό του λιμού και όταν άρχισε ζητούσαν αποστολή βοήθειας από τη Γερμανία και την Ιταλία, το Βερολίνο αρνιόταν να δεχτεί ότι θα πλήρωνε από πάνω την Ελλάδα, μια χώρα που δεν ενδιέφερε το Χίτλερ και στην οποία οι γερμανικές δυνάμεις εισέβαλαν μόνο για να μην τρωθεί το κύρος του Άξονα, μετά την ήταν των Ιταλών. Απασχολημένοι με το ρωσικό μέτωπο το οποίο καταβρόχθιζε ανθρώπους και εφόδια με καταπληκτική ταχύτητα, οι άνθρωποι του Φύρερ μάλλον υιοθετούσαν την πολιτική αρπαγή της Βέρμαχτ παρά τις συνετές φωνές των πολιτικών εκπροσώπων τους, οι οποίοι έβλεπαν τα πράγματα με πολύ καθαρότερο μάτι. Από την άλλη μεριά, όταν έγιναν κρούσεις στο Λονδίνο να άρει το ναυτικό αποκλεισμό για να μπορέσουν να μεταφερθούν τρόφιμα στην Αθήνα που λιμοκτονούσε, εκείνο απάντησε πως δεν υπάρχει περίπτωση άρσεως του αποκλεισμού πουθενά στον κόσμο για κανένα λόγο. Ο χρόνος κατά τον οποίο το Λονδίνο στεκόταν αναποφάσιστο, κόστισε πολλούς νεκρούς στη λιμόπληκτη Αθήνα και στις μεγάλες ελληνικές πόλεις. Όταν τελικά το Λονδίνο πήρε απόφαση να άρει τον αποκλεισμό είχε χαθεί κάθε δυνατότητα αποτροπής του λιμού. Αλλά, ακόμα κι έτσι, όταν οι ποσότητες τροφίμων έφτασαν στον Πειραιά, ο λιμός άρχισε να υποχωρεί, πράγμα που σημαίνει πως θα μπορούσε να αποφευχθεί αν τις αρπαγές της Βέρμαχτ δεν συμπλήρωναν οι άλλοι παράγοντες που αναφέραμε.

Ένας παράγοντας ακόμα που έπαιξε βαρύνοντα ρόλο ήταν η αδυναμία της κυβέρνησης Τσολάκογλου. Η αρχική συμφωνία παράδοσης της Ελλάδος την οποία υπέγραψε ο στρατηγός Τσολάκογλου και οι Γερμανοί, δεν προέβλεπε την Ελλάδα σε καθεστώς κατοχής, φανερής τουλάχιστον. Το καθεστώς κατοχής προέκυψε όταν οι Ιταλοί δεν μπόρεσαν να πείσουν τους Γερμανούς ότι θα έπρεπε να προσαρτηθούν εδάφη της Ελλάδας στην Ιταλία. Η λύση της κατοχής της χώρας επιλέχθηκε ως αντίβαρο των εδαφικών απαιτήσεων των Ιταλών, οι οποίοι όμως δεν μπόρεσαν να αποσπάσουν μια ρήτρα έστω στη συμφωνία παράδοσης της Ελλάδος που να κατοχυρώνει δικαιώματά τους μετά τον πόλεμο, όπως επιθυμούσαν. Η κυβέρνηση Τσολάκογλου έτσι, την οποία αρχικά οι Γερμανοί ήθελαν με αυξημένες αρμοδιότητες, κατάντησε τυπική και κάτω από τη στενή επιτήρηση των πολιτικών πληρεξουσίων του Άξονα Γκίντερ Άλτενμπουργκ και Πελεγκρίνο Γκίτζι. Χωρίς ουσιαστικές αρμοδιότητες η ελληνική κυβέρνηση, η οποία απέτυχε παταγωδώς να κάνει τους προστάτες της να ενδιαφερθούν για την τύχη της Θράκης, στην οποία εισέβαλαν οι Βούλγαροι χωρίς κανένας να τους ενοχλήσει, πολύ λιγότερα πράγματα μπορούσε να κάνει για να ανακουφίσει τον ελληνικό λαό από το λιμό. Ακόμα και αν είχε τις καλύτερες προθέσεις…

(Το δημοσίευμα αυτό στηρίχτηκε σε στοιχεία που περιέχονται στο βιβλίο «Στην Ελλάδα του Χίτλερ» του Mark Mazower Εκδόσεις Αλεξάνδρεια).

 

Μια χαρακτηριστική περίπτωση-η Εθνική Κτηματική και οι περιουσίες των Εβραίων

Τι στάση κράτησαν τα τραπεζικά ιδρύματα και οι διοικήσεις τους στις δύσκολες συνθήκες της Κατοχής; Η περίπτωση του Ηλία Δούρου, διευθυντή της Εθνικής Κτηματικής Τράπεζας Θεσσαλονίκη δίνει το μέτρο των δυνατοτήτων τους εκείνη την περίοδο.

Όταν μεταξύ Μαρτίου 1943 και αρχών Ιουνίου του ιδίου έτους 48.974 Έλληνες εβραϊκής καταγωγής έφτασαν στο Άουσβιτς από τη Βόρεια Ελλάδα, στη Θεσσαλονίκη έμειναν κενοί 1.898 επαγγελματικοί χώροι που ανήκαν σε Θεσσαλονικείς Εβραίους. Παρά τις προσπάθειες του Τσαμπόνι, του Ιταλού προξένου στη Θεσσαλονίκη, ο οποίος ούτως ή άλλως είχε σώσει πάρα πολλούς Εβραίους, οι γερμανικές Αρχές Κατοχής ήθελαν να διαθέσουν τις περιουσίες των Εβραίων. Γι’ αυτό το λόγο ο δρ Μαξ Μέρτεν, στρατιωτικός διοικητής της Θεσσαλονίκης, ήρθε σε επαφή με το Βασίλη Σιμωνίδη, το γενικό διευθυντή Μακεδονίας, τονίζοντάς του την ανάγκη να προχωρήσει η διαδικασία διάθεσης αυτών των περιουσιών. Ο Σιμωνίδης ανέθεσε στον Ηλία Δούρο, διευθυντή της Εθνικής Κτηματικής Τράπεζας Θεσσαλονίκης, να βρει Έλληνες «επιστάτες» για τις εβραϊκές επιχειρήσεις. Ο Ηλίας Δούρος άρχισε την απογραφή των περιουσιών, αλλά πολύ σύντομα διαπίστωσε ότι ο ρόλος του ήταν σχεδόν διακοσμητικός, καθώς τα μαγαζιά των Εβραίων λεηλατούντο από επιτήδειους που είχαν την κάλυψη της ελληνικής αστυνομίας και των γερμανικών Αρχών. Παράλληλα οι άνθρωποι του Δούρου δεν έμειναν , πολλές φορές, απαθείς στον πειρασμό. Δικαιολογημένα λοιπόν σημειώνει ο διευθυντής της Εθνικής Κτηματικής Τράπεζας ότι υπήρχε «πλήρης κατάρρευση του νόμου και της τάξης».

Το γραφείο του Δούρου δεν κατάφερε να κάνει απογραφή παρά μόνο στο ένα τρίτο από τους 1.898 χώρους που είχε στους καταλόγους του.
Λίγο όμως ένοιαζε αυτό. Στο κτίριο του Εμπορικού Επιμελητηρίου συνεδρίαζε τακτικά η επιτροπή που αποφάσιζε σε ποιους θα διατεθούν οι περιουσίες και αποτελείτο από τον πρόεδρο του Επιμελητηρίου, τραπεζίτες και δημοσίους υπαλλήλους. Δεν ξέρουμε κατά πόσον η επιτροπή αυτή ήθελε να εφαρμόσει αντικειμενικά κριτήρια στη διανομή των περιουσιών των Εβραίων, διότι οι προθέσεις της σπάνια μπορούσαν να φανούν, αφού ο δρ Μαξ Μέρτεν ήταν παρών πολύ συχνά στις συνεδριάσεις και πρότεινε δικούς του ανθρώπους (Έλληνες και Γερμανούς) ως «διαχειριστές» των περιουσιών των Εβραίων. Η επιτροπή απλώς δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς.

Το ποτήρι ξεχείλισε όμως όταν, με παρέμβαση του Μέρτεν, έγινε ιδιοκτήτης δυο βυρσοδεψείων ο Λάσκαρης Παπαναούμ, ο πιο γνωστό αντισημίτης της Θεσσαλονίκης και στενός συνεργάτης των γερμανικών Αρχών. Το γραφείο του Δούρου διαμαρτυρήθηκε έντονα γι’ αυτήν την απόφαση της επιτροπής που έδινε περιουσία σε «έναν κακό Έλληνα» ή «κτήνος της Θεσσαλονίκης», όπως τον αποκαλούσαν στην αναφορά τους. Ο δρ Μέρτεν απάντησε ψυχρά πως ήταν υποχρεωμένος να συνεργάζεται «ακόμα και με αυτούς τους αχρείους». Η ένταση όμως ανάμεσα στο διευθυντή της Εθνικής Κτηματικής Τράπεζας και τους Γερμανούς δε σταμάτησε. Από τα 300 νέα συμβόλαια, τα 250 είχαν γίνει για ανθρώπους των Γερμανών και ο Ηλίας Δούρος δεν ξεχνούσε να τονίζει ότι οι νέοι ιδιοκτήτες ήταν προσωρινοί. Στις 28 Ιουλίου ο Ηλίας Δούρος συνελήφθη για λίγες ώρες και μετά αφέθηκε ελεύθερος. Παρά το ότι μετά υπέβαλε την παραίτησή του, αυτή δεν έγινε δεκτή. Ο κύκλος είχε κλείσει. Ο Ηλίας Δούρος αντιλήφθηκε ότι κάθε προσπάθεια, έστω και σύμφωνα με το γράμμα του νόμου του κατακτητή, ήταν μάταιη…